Leki przeciwpsychotyczne
Leki przeciwpsychotyczne, leki neuroleptyczne, neuroleptyki (od gr. νεῦρον neuron ‘nerw’ i λῆψις lepsis ‘napad, ujęcie, schwytanie’) – klasa leków stosowana w leczeniu zaburzeń psychicznych, głównie schizofrenii i innych psychoz, w przebiegu których występują objawy wytwórcze: urojenia, omamy, zaburzenia aktywności, uczuciowości, świadomości[1].
Długotrwałe stosowanie leków przeciwpsychotycznych skutkować może działaniami niepożądanymi, takimi jak zespół pozapiramidowy, ginekomastia, impotencja, zwiększenie masy ciała i zespół metaboliczny[2].
Pierwsza generacja leków przeciwpsychotycznych, znana jako neuroleptyki klasyczne, została odkryta w latach 40. XX wieku. Pierwszym spośród leków drugiej generacji, znanych także jako neuroleptyki atypowe, była klozapina, stworzona w latach 60. i wprowadzona do zastosowań klinicznych w latach 70.[3]. Obie generacje blokują receptory dopaminowe w mózgu, jednakże atypowe dodatkowo oddziałują na receptory serotoninowe.
Pierwsze zastosowanie terminu neuroleptyki przypisuje się francuskim lekarzom Jeanowi Delayowi i Pierre'owi Denikerowi (1955).
Zastosowanie
Leki przeciwpsychotyczne są najczęściej stosowane w leczeniu następujących zaburzeń:
- Schizofrenia
- Zaburzenie schizoafektywne, najczęściej w połączeniu z antydepresantem (w typie depresyjnym) lub stabilizatorem nastroju (w typie dwubiegunowym)
- Zaburzenie afektywne dwubiegunowe (mania i epizody mieszane) mogą być leczone zarówno klasycznymi jak i atypowymi neuroleptykami, choć neuroleptyki atypowe są preferowane ze względu na mniejszy profil działań niepożądanych[4] i niosą mniejsze ryzyko zmiany epizodu maniakalnego w depresyjny[5].
- Epizod depresji z objawami psychotycznymi w połączeniu z antydepresantem[6].
- Lekooporna (niekoniecznie psychotyczna) depresja jako dodatek do standardowej terapii antydepresantami[6].
- Poważna drażliwość u dzieci z zaburzeniem ze spektrum autyzmu[7].
Rzadsze wskazania obejmują zaburzenia obsesyjno-kompulsyjne, zespół stresu pourazowego, zaburzenia osobowości, zespół Tourette'a[8]. Nie są zalecane w leczeniu otępienia i bezsenności i zaburzeń osobowości, jednak mogą być zastosowane gdy inne terapie nie działają[7]. Możliwe jest ich stosowanie u dzieci, pod warunkiem, że inne sposoby leczenia nie dają rezultatów i dziecko cierpi na zaburzenia psychotyczne[7].
Mechanizm działania
Leki przeciwpsychotyczne, na przykład haloperydol i chloropromazyna działają poprzez blokowanie receptorów dopaminowych D2 w szlakach dopaminergicznych mózgu. Oznacza to, że uwalniana w tych szlakach dopamina odnosi mniejszy efekt. Nadmiar wydzielanej dopaminy w szlaku mezolimbicznym (będącym jednym ze szlaków dopaminergicznych) jest z kolei powiązany z doświadczeniami psychotycznymi[9][10]. Dodatkowo, leki przeciwpsychotyczne wykazują działanie antagonistyczne względem receptorów 5-HT2A. Niektóre allele kodujące receptory 5-HT2A zostały powiązane z podwyższonym ryzykiem schizofrenii i innych psychoz, zwłaszcza w przebiegu ciężkiej depresji[11][12]. Neuroleptyki w mniejszym stopniu wpływają na receptory adrenergiczne, a także histaminowe i w niektórych przypadkach acetylocholinowe.
Leki te nie wywołują efektu narkotycznego, czyli nie mogą doprowadzić do uzależnienia, ale wiele z nich potęguje działanie narkotyków i alkoholu etylowego (mimo tego niektóre są lub były stosowane w terapiach odwykowych, między innymi w celu przerwania efektu działania narkotyku, na przykład chloropromazyna (używana w celu przerwania działania LSD).
Działania niepożądane
Głównym działaniem niepożądanym jest parkinsonowski zespół poneuroleptyczny (zob. parkinsonizm). Starsze, tzw. klasyczne neuroleptyki wywoływały też wiele ubocznych objawów wegetatywnych jak suchość w jamie ustnej, zaburzenia akomodacji, nadmierna senność, zaburzenia czynności wątroby, zaburzenia funkcji seksualnych.
Wszystkie leki przeciwpsychotyczne (zwłaszcza leki I generacji) stwarzają pewne ryzyko wystąpienia potencjalnie śmiertelnego złośliwego zespołu neuroleptycznego. Ryzyko takie ocenia się do około 3%. Może je zwiększać zażywanie substancji psychoaktywnych, nagłe zwiększanie dawek lub stosowanie leku niezgodnie z zaleceniami[13],
Historia
Pierwszym neuroleptykiem wprowadzonym do światowego lecznictwa jest chloropromazyna, która należy do grupy fenotiazyn. Neuroleptyk ten na przestrzeni czasu utracił swoje pierwotne znaczenie z powodu niekorzystnego profilu farmakokinetycznego. W wyniku wspomnianego dochodzi do nieswoistego oddziaływania na receptory, co wiąże się z szeregiem działań niepożądanych, takimi jak zmniejszenie możliwości adaptacji do zmian temperatury otoczenia. W późniejszym czasie zsyntetyzowano lewomepromazynę i prometazynę, także zaliczane do grupy fenotiazyn. Kolejnym krokiem stało się zsyntetyzowanie kolejnych klasycznych leków przeciwpsychotycznych[14].
Dużym krokiem w leczeniu psychoz było zsyntetyzowanie nowych generacji neuroleptyków działających również na receptor serotoninowy. Pierwszym z nich była klozapina. Neuroleptyki te (np. olanzapina, rysperydon, paliperydon, zyprazydon, kwetiapina) powodują znacznie mniej objawów ubocznych, wczesnych i późnych (np. dyskinez).
Podział neuroleptyków
Ze względu na ryzyko wystąpienia działań pozapiramidowych oraz skuteczność kliniczną, leki przeciwpsychotyczne zostały podzielone na dwie zasadnicze grupy: I generacji (klasyczne, typowe, LPP) oraz II generacji (atypowe, LPPII). Ten podział jest też najczęściej używanym podziałem w praktyce klinicznej.
Do oceny nasilenia objawów pozapiramidowych można użyć skali Simpsona-Angusa.
Leki przeciwpsychotyczne I generacji − klasyczne, typowe
Pochodne fenotiazyny
- alifatyczne (chloropromazyna, promazyna, lewomepromazyna). Zasadniczy profil działania jest w kierunku sedatywnym zaś działania uboczne wykazują głównie ze strony układu wegetatywnego.
- piperydynowe (tiorydazyna, pipotiazyna)
- piperazynowe (perfenazyna, flufenazyna, perazyna, tioproperazyna, trójfluoroperazyna)
Zasadniczy profil działania jest w kierunku antyautystycznym i aktywizującym zaś działania uboczne wykazują głównie ze strony układu pozapiramidowego.
Pochodne tioksantenu
W profilu działania leki z tej grupy wykazują również pewne działanie przeciwdepresyjne (z wyjątkiem tiotiksenu).
- chloroprotyksen
- flupentyksol
- fluprotiksen
- klopentyksol
- klotiksamid
- piflutyksol
- teflutyksol
- tiotyksen
- zuklopentyksol
Pochodne butyrofenonu
Zasadniczy profil działania jest zbliżony do piperazynowych pochodnych fenotiazyny, wykazują wyraźne działania uboczne ze strony układu pozapiramidowego.
Benzamidy
Leki przeciwpsychotyczne II generacji – atypowe
Są to: amisulpryd, asenapina, arypiprazol, blonanseryna, iloperydon, klozapina, kwetiapina, lurazydon, melperon, olanzapina, paliperydon, rysperydon, sertindol, zyprazydon, zotepina.
Postacie neuroleptyków
- postacie doustne (tabletki, tabletki szybkorozpuszczalne, płyn)
- iniekcje krótkodziałające
- iniekcje długodziałające
Metabolizm leków przeciwpsychotycznych z udziałem cytochromu P450
| Lek | CYP1A2 | CYP3A3/CYP3A4 | CYP2D6 | CYP 2D6 hamowany przez lek |
|---|---|---|---|---|
| Benzamidy (amisulpryd, sulpiryd) | - | - | - | - |
| Fenotiazyny (chloropromazyna) | - | - | ++ | ++ |
| Flufenazyna | - | - | ++ | ++ |
| Haloperydol | + | - | ++ | ++ |
| Klozapina | ++ | + | +/- | - |
| Kwetiapina | - | ++ | - | - |
| Olanzapina | + | - | + | - |
| Perfenazyna | - | - | ++ | ++ |
| Rysperydon | - | ++ | ++ | - |
| Tiorydazyna | ++ | - | ||
| Zyprazydon | +/- | ++ | - | |
| Zuklopentiksol | - | - | ++ | - |
Działanie sedatywne LPP
| działanie sedatywne | leki |
|---|---|
| bardzo silne | klozapina, lewomepromazyna, chloropromazyna, butaperazyna, tioproperazyna |
| silne | tiorydazyna, chloroprotyksen, haloperydol, olanzapina, perfenazyna, zuklopentiksol, klopentiksol |
| słabe | flufenazyna, trifluoperazyna, tiotiksen |
| bardzo słabe | kwetiapina, zyprazydon, pimozyd |
| brak | sulpiryd, amisulpryd, rysperydon, flupentyksol |
Bezpieczeństwo stosowania w ciąży
Leki przeciwpsychotyczne należą do kilku kategorii ryzyka działań teratogennych:
- Kategoria B – sulpiryd, klozapina
- Kategoria C – chloropromazyna, promazyna, lewomepromazyna, trifluperazyna, haloperydol, olanzapina, zuklopentiksol, flupentyksol, kwetiapina, rysperydon
- Kategoria D – zotepina
Powinowactwo LPP do receptorów cholinergicznych
| Powinowactwo | Lek |
|---|---|
| bardzo silne | lewomepromazyna, klozapina |
| silne | olanzapina, chloropromazyna |
| słabe | chloroprotyksen, klopentiksol, flufenazyna, tiorydazyna, zuklopentiksol |
| minimalne | perfenazyna, trifluperazyna, haloperydol, pimozyd |
| brak | amisulpryd, rysperydon, sulpiryd, zyprazydon |
Leków silnie działających cholinolitycznie (klozapina, lewomepromazyna, olanzapina, tiorydazyna, zuklopentiksol, trifluperazyna) nie należy podawać w miastenii, w jaskrze z zamkniętym kątem przesączania, w rozroście gruczołu krokowego.
Wpływ na próg drgawkowy
Wszystkie LPP, z wyjątkiem rysperydonu, obniżają próg drgawkowy. Najczęściej napady drgawkowe występują podczas leczenia klozapiną i w zależności od stosowanej dawki mogą pojawić się u 5–20% leczonych. Najczęściej występują pod postacią dużych napadów, mioklonicznych. Ryzyko napadów wzrasta również podczas szybkiego zwiększania dawek oraz u osób długo leczonych klozapiną.
Zobacz też
Przypisy
- ↑ John Lally, James H. MacCabe, Antipsychotic medication in schizophrenia: a review, „British Medical Bulletin”, 114 (1), 2015, s. 169–179, DOI: 10.1093/bmb/ldv017, ISSN 1471-8391, PMID: 25957394 [dostęp 2020-05-05].
- ↑ JOHN MUENCH, ANN M. HAMER, Adverse Effects of Antipsychotic Medications, „American Family Physician”, 81 (5), www.aafp.org, marzec 2010, s. 617-622 [dostęp 2020-05-05].
- ↑ H. Hippius, The history of clozapine, „Psychopharmacology”, 99 Suppl, 1989, S3–5, DOI: 10.1007/BF00442551, ISSN 0033-3158, PMID: 2682730 [dostęp 2020-05-05].
- ↑ Stefan Leucht i inni, Second-generation versus first-generation antipsychotic drugs for schizophrenia: a meta-analysis, „The Lancet”, 373 (9657), 2009, s. 31–41, DOI: 10.1016/S0140-6736(08)61764-X, ISSN 1474-547X, PMID: 19058842 [dostęp 2020-05-05].
- ↑ J.M. Goikolea i inni, Lower rate of depressive switch following antimanic treatment with second-generation antipsychotics versus haloperidol, „Journal of Affective Disorders”, 144 (3), 2013, s. 191–198, DOI: 10.1016/j.jad.2012.07.038, ISSN 1573-2517, PMID: 23089129 [dostęp 2020-05-05].
- ↑ a b Carol Paton, Shitij Kapur, David Taylor, The Maudsley prescribing guidelines in psychiatry, 11th edition, Chichester, West Sussex: South London and Maudsley NHS Trust, Oxleas NHS Foundation Trust, 1946, ISBN 978-0-470-97969-3, OCLC 780368001 [dostęp 2020-05-05].
- ↑ a b c American Psychiatric Association, "American Psychiatric Association Five Things Physicians and Patients Should Question" [online], Choosing Wisely, 2013.
- ↑ Alicia R. Maher, George Theodore, Summary of the comparative effectiveness review on off-label use of atypical antipsychotics, „Journal of managed care pharmacy: JMCP”, 18 (5 Suppl B), 2012, S1–20, DOI: 10.18553/jmcp.2012.18.s5-b.1, ISSN 1944-706X, PMID: 22784311 [dostęp 2020-05-05].
- ↑ D. Pickar i inni, Neurochemical and neural mechanisms of positive and negative symptoms in schizophrenia, „Modern Problems of Pharmacopsychiatry”, 24, 1990, s. 124–151, DOI: 10.1159/000418015, ISSN 0077-0094, PMID: 1970851 [dostęp 2020-05-05].
- ↑ Edith J. Liemburg i inni, Antipsychotic medication and prefrontal cortex activation: a review of neuroimaging findings, „European Neuropsychopharmacology: The Journal of the European College of Neuropsychopharmacology”, 22 (6), 2012, s. 387–400, DOI: 10.1016/j.euroneuro.2011.12.008, ISSN 1873-7862, PMID: 22300864 [dostęp 2020-05-05].
- ↑ Colm McDonald, Kieran C. Murphy, The new genetics of schizophrenia, „The Psychiatric Clinics of North America”, 26 (1), 2003, s. 41–63, DOI: 10.1016/s0193-953x(02)00030-8, ISSN 0193-953X, PMID: 12683259 [dostęp 2020-05-05].
- ↑ C.J. Schmidt i inni, The role of 5-HT2A receptors in antipsychotic activity, „Life Sciences”, 56 (25), 1995, s. 2209–2222, DOI: 10.1016/0024-3205(95)00210-w, ISSN 0024-3205, PMID: 7791509 [dostęp 2020-05-05].
- ↑ ZZN – złośliwy zespół neuroleptyczny. Występowanie, objawy, postępowanie. [online], Psychiatria.pl [dostęp 2019-03-31] [zarchiwizowane z adresu 2019-03-31].
- ↑ Ernst Mutschler, Mutschler farmakologia i toksykologia podręcznik, wyd. 4 polski, popr. i uzup., Wrocław 2016, s. 167-169, ISBN 978-83-7846-037-4, OCLC 921514157 [dostęp 2023-01-02].
Bibliografia
- Rzewuska M: 1.1.1. Leki przeciwpsychotyczne. W: Bilikiewicz A, Pużyński S, Rybakowski J, Wciórka J (red.): Psychiatria. Tom III. Terapia. Zagadnienia etyczne, prawne, organizacyjne i społeczne. Wrocław: Wydawnictwo Medyczne Urban & Partner, 2003, s. 1-59. ISBN 83-87944-24-6.
- Stephen M. Stahl: Podstawy psychofarmakologii. Leki przyciwpsychotyczne i normotymiczne. Gdańsk: Via Medica, 2007. ISBN 978-83-60945-42-1.
