Według danych GUS z 30 czerwca 2021 r., Kwidzyn liczył 38 179 mieszkańców i był pod względem liczby ludności dziewiątym miastem w województwie pomorskim[4].
Położenie
Miasto położone jest nad rzeką Liwą, prawym dopływem Nogatu, 5 km od Wisły.
Pochodzenie nazwy Kwidzyn nie jest do końca pewne. Jedni uważają, że pochodzi od pruskiego imienia Kwedis z przyrostkiem -in[3] (Kwedīns) i oznaczała ona obszar, należący do osoby o tym imieniu[9]. Inni natomiast wywodzą ją z litewskiego słowa o znaczeniu 'przewrócić, zdmuchnąć (o wietrze)', skąd etymologiczne znaczenie Kwidzyna: 'miejsce, gdzie jest wietrzno'[10].
Nazwa miasta na przestrzeni wieków zmieniała swoje znaczenie. Po ponownej lokacji w 1336 roku, oficjalna nazwa miasta brzmiała Marienwerder od niemieckiego słowa Werder – wyspa rzeczna, ostrów, kępa oraz Marien – mariacki, co można było tłumaczyć jako Ostrów Maryjny lub Kępa Mariacka, zapisywana również po łacinie jako Insula Sanctae Mariae[11]. Nazwa ta funkcjonowała do 1945 roku[12].
Od czasów międzywojennych do 1948 roku używano nazwy Kwidzyń[12][13], natomiast oficjalną nazwę Kwidzyn ustalono dopiero w 1948 roku.
Historia
Średniowiecze
Pomezańskie grodzisko o nazwie Kwedis (w zapisach kronikarskich wymieniana jako Quedin, Quidino, Quedzyn) istniało w XI wieku. Najprawdopodobniej zostało zniszczone podczas walk toczonych na tych terenach. Osada została ponownie założona przez zakon krzyżacki w 1233 przez mistrza Hermanna von Balka[14] jako baza wypadowa w pruskiej Pomezanii. Gród otrzymał prawa miejskie po lokacji na prawie chełmińskim w 1233 lub 1235 (potwierdzone ok. 1254)[15], posiadało układ typowo szachownicowy i składało się z ok. 50 parceli[16].
Miasto zostało zniszczone w 1243 roku podczas walk prusko-krzyżackich. Odbudowane przez Krzyżaków, w 1285 zostało ustanowione stolicą biskupstwa pomezańskiego (do 1587). W 1320 rozpoczęła się budowa zamku i trwała ok. 20 lat. Ponowna lokacja Kwidzyna miała miejsce w 1336 roku. Od tego roku oficjalna nazwa miasta brzmiała Marienwerder (niem. Werder – wyspa rzeczna, ostrów, kępa; Marien – mariacki – Ostrów Maryjny, Kępa Mariacka), zapisywana również po łacinie jako Insula Sanctae Mariae. W 1440 przedstawiciele stanów pruskich tj. ziem i miast podpisali w Kwidzynie akt Związku Pruskiego[17]. W pierwszych dniach wojny trzynastoletniej władze Kwidzyna uznały zwierzchnictwo króla polskiego, ale już jesienią 1454 wypowiedziały mu posłuszeństwo[16]. Po wojnie trzynastoletniej (1466) pozostał przy Prusach jako polskie lenno[18].
Od XVI do XIX wieku
Most nad Liwą na nieistniejącej linii kolejowej do Kisielic
Po sekularyzacji Prus w 1525 znalazł się w granicach Prus Książęcych, rok później biskup pomezański i znaczna część kapituły przeszli na protestantyzm. Nastąpił wówczas znaczny wzrost liczby ludności tj. z 650 do 750 w wyniku czego zabudowa miejska przekroczyła mury miejskie tworząc dwa przedmieścia – malborskie i grudziądzkie. Podczas wojen ze Szwedami w XVII w. miasto było kilka razy zajmowane przez wojska Karola X Gustawa[16]. Od 1657 pod panowaniem Brandenburgii, od 1701 był miastem w państwie pruskim[15]. Podczas wojny siedmioletniej do miasta wkroczyli Rosjanie. W 1765 z inicjatywy Fryderyka II Wielkiego powstała w mieście komora celna, której zadaniem było bezprawne naliczanie cła na towary polskie, które spławiano Wisłą do Gdańska. Od 1772 siedziba departamentu, od 1818 rejencji w prowincji Prusy Zachodnie. W 1773 rozpoczęła działalność drukarnia Kanterów, w której drukowano również w języku polskim (działała do 1926). Od końca XVIII wieku postępowały działania germanizacyjne, które doprowadziły do zamknięcia w 1836 polskiej szkoły. W 1828 wybudowano utwardzoną szosę z Kwidzyna do przeprawy na Wiśle i portu rzecznego w Korzeniewie, w 1860 uruchomiono wodociągi i rozpoczęto budowę kanalizacji. Dzieje Kwidzyna zostały opisane w 1873 przez historyka Prus Maxa Toeppena w monografii Stadt Marienwerder[19]. W 1883 uruchomiono połączenie kolejowe z Malborkiem i Grudziądzem[15].
W 1900 uruchomiono gazownię miejską, natomiast w 1909 roku oddano do użytku połączenie kolejowe z Prabutami[15]. Od 1907 działało założone z inicjatywy Związku Polaków prywatne gimnazjum polskie[16]. W 1919 na czele polskiej Rady Ludowej stanął Tadeusz Odrowski, rozpoczął w Kwidzynie działalność Warmiński Komitet Plebiscytowy, rok później miasto znalazło się na obszarze objętym plebiscytem, w wyniku którego pozostało w granicach Niemiec, tym razem jako siedziba rejencji zachodniopruskiej w Prusach Wschodnich[18].
Od 1920 do wybuchu II wojny światowej działał w mieście polski konsulat oraz polskie organizacje kulturalno-oświatowe. Mimo narastających od 1933 nastrojów antypolskich w 1937 powstało polskie gimnazjum, już wcześniej działał Polski Bank Ludowy. Wybuch II wojny światowej poprzedziły szykany oraz jawne represje wobec Polaków[15].
II wojna światowa
30 stycznia 1945 roku do miasta wkroczyły oddziały 2 Armii Uderzeniowej2 Frontu Białoruskiego. W walkach zginęło 540 czerwonoarmistów, w szczególności z 46. i 90. dywizji piechoty (dla ich uczczenia wzniesiono po wojnie Pomnik Wdzięczności przy ul. Warszawskiej)[20].
Okres powojenny
Po zajęciu przez Armię Czerwoną w Kwidzynie powstał wielki ośrodek szpitalnictwa wojskowego 2 Frontu Białoruskiego. W mieście istniało co najmniej 18 szpitali dla ok. 20 tysięcy chorych i rannych. Na początku września 1945 r. było ich 9. Rosjanie walnie przyczynili się do dewastacji miasta. Ponoszą winę za spalenie zabytkowej starówki wraz z ratuszem[21].
Teren kwidzyńskiej starówki odbudowanej po zniszczeniach wojennych.
Po przejęciu miasta przez administrację polską wypalone kamienice zostały rozebrane, a uzyskane w ten sposób cegły wykorzystano do odbudowy Warszawy[potrzebny przypis]. Od zakończenia działań wojennych rozpoczęto stopniowe porządkowanie zniszczonego Starego Miasta oraz uruchamiania zdewastowanych zakładów. W mieście rozwinął się przemysł spożywczy, ceramiczny i budowlany. Na bazie powstałych w 1934 zakładów spożywczych utworzono Warmińskie Zakłady Przemysłu Owocowo-Warzywnego „Kwidzyn”, powstał Młodzieżowy Dom Kultury i Powiatowe Muzeum Regionalne. Od połowy lat 60. rozpoczęto częściową zabudowę obszaru dawnego Starego Miasta. W 1973 rozpoczęto budowę Kwidzyńskich Zakładów Celulozowo-Papierniczych.
W okresie stanu wojennego na terenie Zakładu Karnego przy ul. Lotniczej 1 utworzono obóz dla internowanych dla około 150 osób (drugi co do wielkości na Pomorzu po ośrodku w Strzebielinku), funkcjonujący od marca 1982 do końca grudnia 1982. W dniu 14 sierpnia 1982 kwidzyński ośrodek był miejscem najbrutalniejszej pacyfikacji protestu internowanych, który rozbito za pomocą strumieni wody generowanych przez motopompy, po czym nastąpiło wielogodzinne maltretowanie internowanych w urządzonych na więziennych korytarzach „ścieżkach zdrowia” (bicie i kopanie do utraty przytomności przez szpalery uzbrojonych w pałki funkcjonariuszy, pomiędzy którymi kazano przebiegać internowanym) oraz wielokrotne brutalne pobicia w indywidualnych celach (m.in. polewanie wodą, bicie pałkami, kopanie i szczucie psami). Z ogólnej liczby 148 internowanych pobito około 80 osób, w tym ok. 40 osób ciężko i 13 bardzo ciężko[22][23].
Przed II wojną światową w Kwidzynie istniała dzielnica Starego Miasta z ratuszem i kamienicami podcieniowymi. Obecnie, z zabytków Starego Miasta, zachowały się[potrzebny przypis]:
zespół zamkowo-katedralny:
zamekkapitułypomezańskiej – wzorowany na zamkach krzyżackich. Jego budowę rozpoczęto w 1322 r. a ukończono w drugiej połowie XIV w. Skrzydła południowe i zachodnie zostały rozebrane w końcu XVIII w.
dawna siedziba Zachodniopruskiego Ziemstwa Kredytowego z lat 1864–1866, rozbudowana w 1879 r., w 1920 r. siedziba Komisji Plebiscytowej, obecnie sąd rejonowy
neogotycki zespół koszar wojskowych z lat 1877–1879 (budynek sztabu, koszary, wartownia, hala sportowa, ujeżdżalnia, magazyn)
kamienice i domy z okresu od końca XIX do początku XX w.
budynek dawnego Urzędu Finansowego z końca XIX w.
neogotycka poczta z lat 1911–1913
zespół zabudowy dawnej Królewskiej Stadniny Koni z lat 1907–1910 (na Miłosnej)
budynek Urzędu Miasta z lat 1918-1925. Wieczorem 23 września 2007 r. poddasze gmachu zostało zniszczone wskutek pożaru.
budynki z okresu międzywojennego: konsulat Polski (ob. przedszkole), Gimnazjum Polskie z lat 1934–1936, szkoła zawodowa (ob. szkoła podstawowa nr 2)
Wybrane zabytki miasta
Zamek Kapituły Pomezańskiej
Konkatedra św. Jana Ewangelisty
Kościół św. Trójcy
Neogotycki budynek poczty
Neogotycki kompleks koszar
Budynek urzędu miasta
Budynek Sądu Rejonowego
Szpital św. Jerzego
Spichlerz
Młyn parowy
Ulica Kościuszki
Ulica Piłsudskiego 32
Ulica Słowiańska 21
Ulica Toruńska 2
Ulica Hallera 1
Przyroda
W otoczeniu miasta znajdują się duże skupiska lasów mieszanych, a w mniejszych ilościach – także liściastych i iglastych. Leżą one na terenie Nadleśnictwa Kwidzyn. Głównym wyróżnikiem miasta jest jego położenie w pętli rzeki Liwy (a także 5 km od Wisły). Na terenie Kwidzyna istnieje rezerwat przyrody Kwidzyńskie Ostnice.
Demografia
Rok
Liczba ludności
2007
37 947
2008
38 057
2009
38 192
2010
38 296
2011
38 632
Według danych z 30 czerwca 2014 r. miasto miało 38 849 mieszkańców[25].
Piramida wieku mieszkańców Kwidzyna w 2014 roku[26].
Podział administracyjny
Podział miasta
Do 1975 r. Kwidzyn podzielony był na Śródmieście i dzielnicę peryferyjną. Budowa zakładów papierniczych Celuloza przyczyniła się do dynamicznego rozwoju miasta i nowego podziału.
Obecnie niektóre tereny nie zostały przypisane konkretnym dzielnicom. Największą z „dzielnic” miasta jest dzielnica przemysłowa, czyli Specjalna Strefa Ekonomiczna, mieszcząca najważniejsze fabryki i inne zakłady przemysłowe w mieście.
Wieś Bądki położona przy wschodnich terenach miasta, na której znajduje się część kwidzyńskiej Specjalnej Strefy Ekonomicznej, zabiega o włączenie tejże wsi do granic administracyjnych miasta Kwidzyn. Za przyłączeniem opowiedziała się ponad połowa mieszkańców wsi.
W północnych granicach miasta ma zostać wybudowane osiedle „Północ”.
Gospodarka
Na terenie Kwidzyna znajduje się Specjalna Strefa Ekonomiczna, w której mieszczą się najważniejsze ośrodki przemysłowe w mieście, eksportujące swoje wyroby do klientów z Polski i Europy. Na całym terenie miasta (w tym również w SSE) istnieje wiele ośrodków przemysłowych.
Według danych z 28 lutego 2010 r. liczba bezrobotnych mieszkańców obejmowała 1696 osób, co stanowi szacunkową stopę bezrobocia na poziomie 10,3%[27].
Fabryka MM Kwidzyn sp. z o.o. Siedziba firmy Iglotech Kwidzyn
Na całym terenie miasta istnieje wiele ośrodków przemysłowych. Najważniejsze przedsiębiorstwa działające w Kwidzynie to[28]:
austriacki koncern przemysłu papierniczego MM Kwidzyn sp. z o.o.[29]
zakład produkcji wyrobów z tworzyw sztucznych B.M. Polska
Warmińskie Zakłady Przetwórstwa Owocowo-Warzywnego Kwidzyn
zakład przemysłu naftowego Modex
wytwórnia napojów i win Mix S.A.
W części miejscowości Miłosna działało Państwowe Gospodarstwo Rolne – Państwowe Stado Ogierów Kwidzyn. W 1993 r. jako Stado Ogierów Kwidzyn[30]. W 1994 r. po przekształceniu jako Zakład Treningowy Skarbu Państwa Kwidzyn[31]. W 1999 r. ponownie jako Stado Ogierów Skarbu Państwa Kwidzyn. Zlikwidowano zakład treningowy, a pozostałą część sprywatyzowano[32].
Handel
Na terenie miasta działają markety. Istnieją również dwa targowiska miejskie otwarte dla przyjezdnych handlarzy. Wyróżnić możemy także galerię handlową Kopernik, galerię handlową Stary Młyn, Centrum Handlowe Liwa, dom towarowy Tęcza, Centrum Handlowe, a także małe centra handlowe w supermarketach.
Turystyka
Kwidzyn znajduje się na Szlaku Zamków Gotyckich. Główną atrakcją turystyczną miasta jest gotycki zespół zamkowo-katedralny, składający się z zamku kapituły pomezańskiej oraz katedry z pochówkami m.in. wielkich mistrzów krzyżackich oraz celą bł. Doroty z Mątowów.
W 2013 r. przy ul. Lotniczej otwarto sanitarne lądowisko.
Oświata
Szkoły średnie
Dawny Pałac Schillera, później gimnazjum F. Schillera, obecnie Zespół Szkół Ponadpodstawowych nr 1 im. Stanisława Staszica – ul. Słowiańska 17I Liceum Ogólnokształcące im. dr. Władysława Gębika, dawne Polskie Gimnazjum
II Liceum Ogólnokształcące im. Stanisława Wyspiańskiego
Społeczne Liceum Ogólnokształcące im. Polskich Noblistów
Zespół Szkół Ponadpodstawowych nr 1 im. Stanisława Staszica
Zespół Szkół Ponadpodstawowych nr 2 im. Marii Skłodowskiej-CurieZSP nr 2 im. Marii Skłodowskiej-Curie, w latach 1815–1920 i 1939-1945 siedziba Rejencji kwidzyńskiej (dawny Pałac Fermora)
Centrum Kształcenia Zawodowego i Ustawicznego
Szkoły podstawowe
Społeczna Szkoła Podstawowa im. Polskich Noblistów
Szkoła Podstawowa z Oddziałami Mistrzostwa Sportowego im. Armii Krajowej
Szkoła Podstawowa nr 6 im. dr. Władysława Gębika
Szkoła Podstawowa nr 5 im. Zjednoczonej Europy
Szkoła Podstawowa nr 4 im. Adama Mickiewicza
Szkoła Podstawowa nr 2 im. mjra Henryka Sucharskiego
Przedszkola
Niepubliczny Punkt Przedszkolny „Przedszkole Gama”
Niepubliczny Punkt Przedszkolny "AKUKU"
Niepubliczne Przedszkole „Jedyneczka”
Niepubliczne Przedszkole „Promyk”
Niepubliczne Przedszkole „SMYK”
Niepubliczne Przedszkole Ekologiczne
Niepubliczne Przedszkole Nr 2 z Grupą Żłobkową
Przedszkole Integracyjne
Przedszkole Niepubliczne „Chatka Puchatka” z Grupą Żłobkową
Przedszkole Niepubliczne „Radość” z Grupą Żłobkową
W mieście działa Kwidzyńskie Centrum Kultury, które zajmuje się rozwojem kulturalnym społeczności w Kwidzynie. Organizuje zajęcia kulturalne, oferuje zajęcia w dziedzinie kształcenia komputerowego oraz językowego. Główne ośrodki, gdzie realizowane są założenia Kwidzyńskiego Centrum Kultury to:
W Kwidzynie działają dwie sieci telewizji kablowej: Multimedia – posiadające własny program lokalny realizowany przez Studio Telewizyjne „Kamena” oraz Vectra również nadająca własny program lokalny.
Związki i stowarzyszenia
Polskie Zamki Gotyckie
Miasto jest zrzeszone w wielu polskich stowarzyszeniach, w tym[36]:
W mieście wybudowane są 3 hale widowiskowo-sportowe (na hali przy ulicy Mickiewicza swoje treningi i mecze rozgrywa drużyna koszykarska Bank BPS Basket Kwidzyn i drużyna szczypiornistów MMTS Kwidzyn), a także kompleks sportowy, w którego skład wchodzą: – 3 trawiaste boiska piłkarskie – stadion lekkoatletyczny – basen kryty – korty tenisowe i ściana tenisowa treningowa – wielofunkcyjne boisko asfaltowe do gier zespołowych – 5 boisk do siatkówki – 5 torów do gry w bocce – skate park oraz rampa dla łyżworolek i deskorolek, a także pole golfowe. W okresie zimowym czynne jest lodowisko. W innej części miasta mieści się kryty basen miejski oraz liczne mniejsze kompleksy sportowe. Przez miasto wielokrotnie przebiegała trasa wyścigów kolarskich Tour de Pologne. W 2006 r. w Kwidzynie odbyły się Mistrzostwa Europy w Enduro, natomiast w czerwcu 2008 r. World Enduro Championship 2008 (Grand Prix Maxxis of Poland). Na obrzeżach miasta mieści się ośrodek jeździecki wraz z hipodromem do pokazów konnych. Kwidzyn oprócz szlaków rowerowych (o ponad 150 km trasie) ma też swój szlak kajakowy na rzece Liwie[39].
Koszykówka
mężczyźni – Bank BPS Basket Kwidzyn – Ekstraligowy zespół w PLK (w sezonie 2006/2007 awans do ekstraklasy). Z powodu braków formalnych[potrzebny przypis][styl do poprawy] zespół musiał opuścić ekstraligę i spadł do II ligi. Obecnie zespół występuje w III lidze.
Piłka ręczna
mężczyźni – MMTS Kwidzyn – zespół najwyższej klasy rozgrywek ligowych piłki ręcznej w Polsce, wicemistrz polski w sezonie 2009/2010, III zespół Ekstraklasy w sezonach 2008/2009-2010/2011-2012/2013, finalista europejskich rozgrywek pucharowych Challenge Cup w sezonie 2009/2010
mężczyźni – MMTS II Kwidzyn – zespół II ligi piłki ręcznej (sezon 2007/2008 i 2008/2009)
mężczyźni- USAR Kwidzyn – zespół 1 ligi piłki ręcznej.
mężczyźni- SMS ZPRP I Kwidzyn - zespół 1 ligi piłki ręcznej.
kobiety – MTS Kwidzyn – zespół I Ligi w sezonie 2007/2008, 2008/2009, 2009/2010 i 2010/2011.
Piłka nożna
mężczyźni – KOP Rodło Kwidzyn – zespół III ligi 2 gr. w sezonie 2007/2008. W sezonie 2008/2009 występujący w III lidze „Bałtyckiej”, z której jednak spadł klasę niżej. W sezonie 2009/2010 Rodło występowało w IV lidze, jednak i tam się nie utrzymało. Sezon 2010/2011 to gra Rodła w V lidze (lidze okręgowej). W sezonie 2014/2015 Rodło awansowało z pierwszego miejsca do IV ligi pomorskiej, a w sezonie 2015/2016 Rodło Kwidzyn zajęło drugą lokatę. Obecnie gra w pomorskiej Klasie A, grupa 6.
mężczyźni - SUPRA Kwidzyn - zespół V ligi
Inne
Klub Biegów na Orientację UMKS Kwidzyn
Klub Sportowy Capoeira Beribazu
Klub Karate Shorin-Ryu
Kwidzyński Klub Tańca „Progress”
Kwidzyński Klub Motorowy
Kwidzyński Klub Strzelecki
Rodło LA Kwidzyn –lekkoatletyka
LKS Nadwiślanin Kwidzyn – podnoszenie ciężarów
Minigolf Club Kwidzyn
Młodzieżowe Towarzystwo Sportowe (MTS} sekcje[40]:
↑Na Ziemi Ojców, Rocznik Ziem Zachodnich i Północnych, 1962, Towarzystwo Rozwoju Ziem Zachodnich, s. 205.
↑ abcdeSłownik geograficzno-krajoznawczy Polski, ElżbietaE.Bajkiewicz-Grabowska (red.), IwonaI.Swenson (red.), ZofiaZ.Aleksandrowicz, Warszawa: PWN, 1998, s. 358, ISBN 83-01-12677-9, OCLC830195866.
↑ abcd"Miasta polskie w Tysiącleciu", przewodn. kom. red. Stanisław Pazyra, Zakład Narodowy imienia Ossolińskich, Wrocław – Warszawa – Kraków, 1965–1967 tom I s. 385-386
↑Przewodnik po upamiętnionych miejscach walk i męczeństwa lata wojny 1939-1945, CzesławC.Czubryt-Borkowski (oprac.), ZygmuntZ.Czarnocki (oprac.), Warszawa: Sport i Turystyka, 1988, s. 180, ISBN 83-217-2709-3, OCLC830085367.
↑KrzysztofK.MikulskiKrzysztofK., JustynaJ.LiguzJustynaJ., Kwidzyn : dzieje miasta. T. 2, wyd. 2 uzup., Kwidzyn: Kwidzyńskie Centrum Kultury, 2013, s. 10-17, ISBN 978-83-63355-13-5, OCLC883517660 [dostęp 2021-01-18].
53°44′09″N 18°55′51″E/53,735833 18,930833
Zamek Kapituły Pomezańskiej
Konkatedra św. Jana Ewangelisty
Kościół św. Trójcy
Neogotycki budynek poczty
Neogotycki kompleks koszar
Budynek urzędu miasta
Budynek Sądu Rejonowego
Szpital św. Jerzego
Spichlerz
Młyn parowy
Ulica Kościuszki
Ulica Piłsudskiego 32
Ulica Słowiańska 21
Ulica Toruńska 2
Ulica Hallera 1
