Ksawery Prauss

Data i miejsce urodzenia	12 listopada 1874 Warszawa, Królestwo Polskie
Data i miejsce śmierci	14 grudnia 1925 Arco, Królestwo Włoch
Minister wyznań religijnych i oświecenia publicznego
Okres	od 17 listopada 1918 do 16 stycznia 1919
Przynależność polityczna	Polska Partia Socjalistyczna
Poprzednik	Antoni Ponikowski (Królestwo Polskie (regencyjne))
Następca	Jan Łukasiewicz
Odznaczenia
Multimedia w Wikimedia Commons

Franciszek Ksawery Prauss (ur. 12 listopada 1874 w Warszawie, zm. 14 grudnia 1925 w Arco) – polski polityk socjalistyczny, działacz oświatowy, minister w rządzie Jędrzeja Moraczewskiego, senator II RP I kadencji.

Uczył się w Radomiu i Warszawie. Za żart uczniowski został usunięty z państwowego gimnazjum nr 3 kontynuował naukę w prywatnej Szkole Realnej Wojciecha Górskiego (1889–1892) a następnie zdał maturę jako ekstern w Petersburgu^[1]. Studia rozpoczął w Instytucie Górniczym a szybko przeniósł się do Instytutu Technologicznego w Petersburgu^[2]. Studiów tych nie skończył ze względu na zaangażowanie w prace Polskiej Partii Socjalistycznej, której członkiem był od 1895 roku. W marcu 1897 za udział w demonstracji na placu przed Soborem Kazańskim w Petersburgu został na krótko aresztowany. Z jego inicjatywy powstało w 1895 w Petersburgu Towarzystwo Zachęty Nauk Społecznych które wydało wiele książek i broszur. W 1897 zorganizował przez Szwecję i Finlandię przerzut do Petersburga drukowanych w Londynie nielegalnych druków socjalistycznych^[3]. W 1900 reprezentował organizację petersburską na zjeździe PPS w Piotrkowie. W 1901 współorganizował ucieczkę Józefa Piłsudskiego ze szpitala Mikołaja Cudotwórcy w Petersburgu^[4]. W maju 1901 zorganizował w Kijowie tajną drukarnię „Robotnika”^[5]. W 1902 był członkiem Centralnego Komitetu Robotniczego PPS. Aresztowany w 1902 i osadzony w X Pawilonie Cytadeli Warszawskiej a następnie w więzieniu w Krestach w Petersburgu^[1]. Zapadł wtedy na gruźlicę, na którą chorował potem przez całe życie. Dzięki zabiegom żony został zwolniony z powodu choroby z więzienia. Został wówczas oskarżonym w dwóch sprawach - obydwie dotyczyły przemytu przez granicę rewolucyjnych wydawnictw. Wówczas mimo bardzo złego stanu zdrowia, uciekł do Galicji^[1]. Od grudnia 1902 przebywał w Zakopanem gdzie leczył się jednocześnie uczestnicząc w pracach wydawniczych PPS. W 1904 był współorganizatorem zakopiańskiej sekcji PPS. Uczestnik Rady Partyjnej PPS (1904).

W latach rewolucji 1905-1907 mieszkał w Warszawie, gdzie pracował jako nauczyciel. W tym czasie wraz z Bolesławem Jędrzejowskim i Jakubem Mortkowiczem założył a następnie prowadził Towarzystwo Wydawnictw Ludowych, specjalizujące się w publikacji książeczek służących propagandzie socjalistycznej – wydali ponad 30 broszur i 6 książek^[1]. Uczestniczył w Radzie Czerwcowej PPS w 1905, gdzie kandydował bezskutecznie do CKR^[1]. W 1906 był na krótko administratorem czasopisma PPS "Wiedza" wydawanego w Wilnie^[1]. W kwietniu 1906 aresztowany, następnie zwolniony w lipcu 1906 za kaucją i ponownie aresztowany w grudniu tego roku. W kwietniu 1907 został wyrokiem Sądu Wojennego uniewinniony, a następnie administracyjnie skazany na opuszczenie Królestwa Polskiego^[1].

Wyjechał wówczas do Francji, gdzie podjął przerwaną naukę – studiował na Sorbonie geologię, mineralogię i geografię fizyczną. Studia zakończył z dyplomem licencjata. W Paryżu w 1908 zainicjował powołanie wraz z gronem mieszkających tu Polaków (m.in. Honoratą i Tadeuszem Gałeckimi, Stefanem Żeromskim, Melanią Rajchmanową – Czytelni Polskiej^[1]. W tym czasie dla podreperowania zdrowia przebywał wielokrotnie w Alpach i Pirenejach. W maju 1911 powrócił do kraju i osiadł w Zakopanem, gdzie wraz z żoną założył szkołę koedukacyjną z internatem, nazwaną potem szkolą im. Staszica. W 1912 brał udział w. Zjeździe Irredentystów Polskich w Zakopanem, na którym powstał Polski Skarb Wojskowy^[1].

Po wybuchu I wojny światowej początkowo gdzie był komisarzem cywilnym^[6]. Następnie działał w Polskiej Organizacji Narodowej, gdzie wszedł do kierownictwa tej organizacji i kierował pracami organizacyjnymi^[7]. Potem był członkiem Naczelnego Komitetu Narodowego (NKN)^[8]. Od kwietnia 1915 jako delegat Departamentu Organizacyjnego NKN podjął prace nad odbudową i rozbudową szkolnictwa na terenach okupowanych przez państwa centralne^[1]. Zorganizował a następnie został prezesem Centralnego Biura Szkolnego które zajęło się organizowaniem polskiego szkolnictwa. W ciągu kilkunastu miesięcy istnienia CBS zorganizowało stałe Biuro Informacyjne, założyło biuro pośrednictwa pracy dla nauczycieli oraz zorganizowało63 biblioteki wędrowne nauczycielskie i 345 bibliotek ludowych dla dorosłych i młodzież i utrzymywało bibliotekę pedagogiczną w Piotrkowie^[1]. Jako kierownik CBS przyczynił się do odrodzenia Polskiej Macierzy Szkolnej. Ponieważ sprzeciwił się próbom wprowadzenia do szkół elementarnych języka niemieckiego władze okupacyjne zlikwidowały w 1916 CBS. Wziął udział w zjeździe zjednoczeniowym ruchu nauczycielskiego w Radomiu (28-30 listopada 1916) na którym został członkiem zarządu Zrzeszenia Nauczycielstwa Polskich Szkół Początkowych^[1]. W 1917 został dyrektorem Gimnazjum Mariana Rychłowskiego w Warszawie, zastępując powołanego do wojska właściciela szkoły, Mariana Rychłowskiego^[9][10].

Po odzyskaniu niepodległości przez Polskę od 17 listopada 1918 do 16 stycznia 1919 pełnił funkcję ministra wyznań religijnych i oświecenia publicznego w rządzie Jędrzeja Moraczewskiego. W programie Ministerstwa – zwanym później programem Praussa – ogłoszonym w grudniu 1918, za najpilniejsze uznano: ustalenie bytu nauczających, zjednoczenie szkolnictwa wszystkich dzielnic Polski pod jednym zarządem, przygotowanie projektu ustaw szkolnych, wprowadzenie siedmioletniego powszechnego obowiązku szkolnego przy szkole bezpłatnej, usunięcie jakiegokolwiek przymusu religijnego w szkołach (dając prawo rodzicom zwalniania dziecka od lekcji religii), stosowanie metod wyrabiających w dzieciach zdolność obserwacji i myślenia krytycznego, a także samodzielnych czynności. Wychowanie przedszkolne miało być połączone ze szkołą podstawową; rozwijana miała być także oświata pozaszkolna, podniesiono znaczenie szkolnictwa zawodowego, przygotowanie nowych kadr nauczycieli i dokształcanie obecnych. Program postulował także, by przy opracowywaniu nowych ustaw zapewniony był możliwie największy udział społeczeństwa, a zwłaszcza jego sfer postępowych^[1].

Następnie był krótko z ramienia PPS radnym miasta Warszawy (luty – maj 1919), gdzie działał w komisji oświatowej. W 1919 jednym z inicjatorów połączenia Zrzeszenia Nauczycielstwa Polskich Szkół Początkowych i Związku Polskiego Nauczycielstwa Ludowego w Związek Polskiego Nauczycielstwa Szkół Powszechnych (ZPNSP), w którym został wiceprezesem i członkiem honorowym^[1].

W 1922 wybrany senatorem z listy PPS. W Senacie pracował w Komisji Oświaty i Kultury i ze szczególnym zainteresowaniem zajmował się sprawami oświaty pozaszkolnej. Występował także na forum Senatu m.in. za równouprawnieniem języków mniejszości narodowych w Sejmie^[1]. Był jednym z założycieli Towarzystwa Uniwersytetów Robotniczych (TUR), a w Iatach 1923–1925 członkiem Zarządu Głównego TUR. Objął też kierownictwo Centralnego Archiwum Partyjnego PPS, które porządkował i uzupełniał relacjami^[1].

W Zakopanem gdzie na stałe mieszkał był inicjatorem lub uczestnikiem wielu miejscowych inicjatyw, m.in. od 1912 członkiem Sekcji Ochrony Tatr i Przyrodniczej Towarzystwa Tatrzańskiego, od 1913 członkiem Zarządu Muzeum Tatrzańskiego, członkiem Zarządu Podhalańskiego Oddziału Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego, wiceprezesem Tatrzańskiego Ochotniczego Pogotowia Ratunkowego^[1].

Urna z jego prochami uległa zniszczeniu wraz z mieszkaniem żony w czasie drugiej wojny światowej^[1].

• W sprawie realizacji powszechnego nauczania w Królestwie Polskim, Warszawa 1917,
• O wakacyjne kursy krajoznawcze, „Ziemia” 1919
• „Granice” w Z dziejów prasy socjalistycznej w Polsce, pod red. Feliksa Perla i Zygmunta Zaremby, Warszawa 1919, s. 33–35
• Drukarnia "Robotnika" w Kijowie w Z dziejów prasy socjalistycznej w Polsce, pod red. Feliksa Perla i Zygmunta Zaremby, Warszawa 1919, s. 11–13
• Przyjazd do Kijowa w Uwolnienie Piłsudskiego. Wspomnienia organizatorów ucieczki, Warszawa 1924, s. 49–51

• Krzyż Niepodległości – pośmiertnie 19 grudnia 1930 za pracę w dziele odzyskania niepodległości^[11].

• Po jego śmierci kolonia mieszkaniowa na Grochowie została nazwana jego imieniem,
• jedną ze szkół powszechnych w Sosnowcu nazwano jego imieniem (nosiła je do 1957).
• Zarząd Główny ZPNSP ufundował stypendium jego imienia na studia zagraniczne dla najzdolniejszych nauczycieli.
• ulica na Osiedlu im. Józefa Montwiłła-Mireckiego w Łodzi (od 25 września 1930)

Urodził się w rodzinie ziemiańsko-inteligenckiej o tradycjach powstańczych. Był synem inżyniera kolejowego i właściciela folwarku Świniary Antoniego i Heleny z Kontkiewiczów. Jego żoną była posłanka na sejm RP i żołnierz ZWZ-AK. Zofia z Kuleszów. Córki: Jadwiga Jędrzejowska, zamężna z Henrykiem Jędrzejowskim i Ewa Prauss-Płoska, żołnierz Kedywu Armii Krajowej (oddział dyspozycyjny Komendanta Kedywu „Dysk” – Dywersja i Sabotaż Kobiet), żona Stanisława Płoskiego, matka Zofii Romaszewskiej.

• Kolonia Praussa

• Halina Kiepurska, Prauss Franciszek Ksawery, pseud.: A. Górnik, Leopold (1874-1925), Polski Słownik Biograficzny, t. 28, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk-Łódź 1984-1985, s. 352-356
• Przedmowa i komentarze T. Bohun. W: Tomasz Parczewski: Pamiętniki gubernatora Kronsztadu. Warszawa: Oficyna Wydawnicza „Mówią Wieki”, 2006. ISBN 83-86156-23-6. Brak numerów stron w książce

• Praca K. Praussa pt. W sprawie realizacjii powszechnego nauczania w Królestwie Polskiem w zbiorach Biblioteki Narodowej – wersja cyfrowa w Polona.pl
• Akt chrztu nr 145 z 18 stycznia 1875 r. w Kościele Św. Krzyża w Warszawie