Kontrabas

wł. Contrabbásso

Klasyfikacja naukowa	321.322-71 Chordofon złożony
Klasyfikacja praktyczna	instrument smyczkowy
Skala instrumentu
Podobne instrumenty	wiolonczela altówka skrzypce
Multimedia w Wikimedia Commons

Kontrabas (wł. contrabbasso, skrót: cb.) – muzyczny instrument strunowy z grupy smyczkowych; jest największym instrumentem tej grupy^[1][2][3]. Muzyk grający na kontrabasie to kontrabasista^[2].

Kontrabas składa się z pudła rezonansowego z dwoma otworami, gryfu z bezprogową podstrunnicą, zakończonego główką w charakterystycznym kształcie ślimaka^[1][2].

Instrument posiada cztery struny, podparte na mostku, napinane za pomocą klinowych naciągów^[1][2]. Strojone są w kwartach (począwszy od najniżej strojonej): E₁ (41,2 Hz), A₁ (55 Hz), D (73,4 Hz), G (98 Hz) i obejmuje zakres dźwięków od E₁ (w kontrabasach orkiestrowych, 5-strunowych C₁ (32,7 Hz), a w niektórych odmianach niemieckich H₂ (30,86 Hz)) do g¹ w typowym wykorzystaniu^[1][2][3], jednak w niektórych utworach solowych z wykorzystaniem flażoletów przy podstawku sięga się prawdziwego kresu skalowego kontrabasu, uzyskując w ten sposób nawet dźwięki o wysokościach przekraczających g² (g dwukreślne w brzmieniu), sięgając nawet g³^[1][2]. Kontrabas transponuje oktawę w dół w kluczu basowym^[4].

• Wysokość całego instrumentu (pudło+szyjka+nóżka) do ok. 200 cm, bez nóżki ok. 180 cm^[1].
• Długość smyczka – 60 cm^[1]

Grający (solista) na kontrabasie zwykle stoi, a w orkiestrze – siedzi na specjalnym wysokim stołku, stawiając instrument skośnie przed sobą^[1][2].

Kontrabas, podobnie jak inne instrumenty z tej rodziny (skrzypce, altówka i wiolonczela) powstał w początkach XVI wieku. Jest „hybrydą” – połączeniem typowych instrumentów smyczkowych i violi da gamba^[1]. Początkowo prawdopodobnie był wiolonczelą o niższym stroju. Ze względu jednak na to, że pudło wiolonczeli było zbyt małe, by odpowiednio wzmocnić tak niskie dźwięki, zaczęto budować instrumenty większych rozmiarów. Pierwsze znane odniesienie do instrumentu pochodzi z pism Michaela Praetoriusa (1571–1621). Pisze on o instrumencie nazwanym viola da gamba sub-base. Był to monstrualny instrument o wysokości ponad ośmiu stóp (ponad 2,4 m), posiadający pięć strun. Podstrunnica wyposażona była w progi, a instrumentalista grał nuty o oktawę niżej, niż były zapisane w partyturze, co jest zresztą standardową praktyką do dziś. Kontrabas opisany przez Praetoriusa był przedstawicielem włoskiej szkoły budowy tego instrumentu. Mniej więcej w tym samym czasie powstała niemiecka szkoła budowy kontrabasów. Instrumenty niemieckie były nieco mniejsze i miały inną konstrukcję pudła. We włoskich basach tylna ściana pudła była wypukła (z rodzajem podłużnego garba), podczas gdy w niemieckich była płaska.

Już w okresie baroku kontrabas stał się swego rodzaju standardem należącym do orkiestrowej grupy continuo, rozpoznawany pod nazwą „violone”. Był jednak instrumentem bardzo kosztownym, bowiem na jedną grubą strunę (owijaną dodatkowo srebrem) było potrzebne około stu jelit. W XVIII wieku kontrabas ostatecznie przyjął postać używaną do dziś, tracąc jednocześnie progi na podstrunnicy oraz zyskując swoją pięciolinię w muzycznej partyturze.

Aby uzyskać jeszcze niższe tony, kontrabas wyposaża się w skomplikowane urządzenie przestrajające strunę E₁ lub dodaje dodatkową niższą strunę strojoną do C₁ – w niektórych niemieckich odmianach zamiast C₁ występuje H₂ (kontrabasy 5-strunowe występują na ogół w orkiestrach symfonicznych i powszechnie nazywane są orkiestrowymi). Eksperymenty w osiąganiu coraz niższych dźwięków z kontrabasu doprowadziły do budowy instrumentów takich jak np. oktobas, trzystrunowa odmiana kontrabasu o wysokości ponad 3,9 m, zbudowana przez Jean-Baptiste’a Vuillaume’a w 1849^[3]. Na oktobasie grało jednocześnie dwóch instrumentalistów^[3]. Najniższym dźwiękiem granym przez instrument był C. Czasami (w muzyce jazzowej) spotyka się też kontrabasy w 4 strunach, strojonych w kwintę, o oktawę niżej niż w wiolonczeli: C₁, G₁, D, A (instrumenty te są rzadkością). W 1989 Amerykanin John Geyer zbudował jeszcze większy instrument Grand Bass mierzący 4,5 m wysokości.

Pierwszym wirtuozem kontrabasu był Domenico Dragonetti (1763–1846). Dzięki niemu kontrabas znalazł swoje miejsce w orkiestrze, w samodzielnej grupie instrumentów, ponieważ wcześniej dublował on jedynie wiolonczelę w dolnej oktawie – w partyturach grupa połączonych wiolonczel i kontrabasów nosiła nazwę Bassi. Giovanni Bottesini (1821–1889) wzniósł sztukę gry na kontrabasie do zenitu, czyniąc z niego instrument solowy. Swą grą zainspirował Verdiego do skomponowania solowej partii na ten instrument w operze Otello. Stałe miejsce pośród pierwszoplanowych instrumentów w orkiestrze kontrabas zajął za sprawą Richarda Wagnera, który rozciągnął zakres brzmienia orkiestry do ekstremum.

Kompozytorami komponującymi utwory solowe na kontrabas byli:

• Barry Guy,
• Domenico Dragonetti,
• Eduard Tubin,
• Galina Ustwolska,
• Giovanni Bottesini,
• Henry Eccles,
• Josef Emanuel Storch,
• Paul Hindemith,
• Siergiej Kusewicki,
• Tadeusz Wielecki,
• Tadeusz Zygfryd Kassern.

Do XIX- i XX-wiecznych wirtuozów instrumentu należą: Adam Bronisław Ciechański, Misza Hairulin, Gustav Laska, Lebrecht Goedecke, Eduard Madenski, Italo Caimmi, Eduard Nanny, Franz Simandl, Joseph Eraebe, Siergiej Kusewicki, Jorma Katrama, Gary Karr, Bartosz Sikorski, Jurek Dybał oraz Helmut Nadolski. Od czasów Dragonettiego wśród kontrabasistów-solistów grających smyczkiem popularny stał się alternatywny strój Fis, H, e, a. Miało to związek z faktem, iż używane dawniej struny (wykonywane z jelit zwierzęcych) w stroju tradycyjnym (E, A, d, g) nie posiadały zadowalającej siły brzmienia. Przy silniejszym naprężeniu uzyskiwano silniejszy dźwięk, ale także podwyższony strój. Współcześnie coraz więcej solistów używa stroju orkiestrowego (E, A, d, g).

W XX wieku kontrabas wszedł na stałe do instrumentarium jazzowego oraz rockandrollowego w pierwszej fazie rozwoju, jak i rockabilly oraz psychobilly, jako element sekcji rytmicznej. W tych gatunkach gra się na nim niemal wyłącznie pizzicato, a w szybszych lub ostrzejszych utworach, głównie w psychobilly, metodą tzw. slapingu, polegającą na silnym odciąganiu struny, tak by uderzała w podstrunnicę, wydając w ten sposób charakterystyczny dźwięk.

Współcześnie kontrabas w muzyce rozrywkowej jest często zastępowany przez gitarę basową, a z muzyki popowej i rockowej został niemal całkowicie przez nią wyparty.

• bas
• basista
• kontrabas elektryczny
• smyczek