Komitet Praw Człowieka (ang. Human Rights Committee) - organ kontrolny powołany na mocy artykułu 28 Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych z 16 grudnia 1966 roku^[1]. Jego celem jest monitorowanie przestrzegania postanowień Paktu oraz jego dwóch Protokołów Fakultatywnych.

Komitet składa się z 18 niezależnych ekspertów o wysokim poziomie moralnym i uznanej kompetencji w dziedzinie praw człowieka, przy czym wskazane jest (choć nie wymagane) by przynajmniej część z członków Komitetu miała doświadczenie prawnicze. Osoby te wybierane są w tajnym głosowaniu przez państwa, które ratyfikowały Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych, spośród zgłoszonych przez siebie kandydatów.

Kadencja członków Komitetu trwa 4 lata, przy czym połowa składu jest odnawiana co dwa lata. Możliwa jest reelekcja tej samej osoby.

Komitet zbiera się 3 razy w roku, na sesje trwające około 3 tygodni. W marcu odbywają się one w siedzibie głównej Organizacji Narodów Zjednoczonych w Nowym Jorku, w lipcu i listopadzie w siedzibie ONZ w Genewie. W razie potrzeby możliwe jest zwoływanie sesji nadzwyczajnych.

Obywatele państw-stron Paktu, które ratyfikowały dodatkowo Pierwszy Protokół Fakultatywny, mają możliwość składania do Komitetu skarg indywidualnych, dotyczących naruszenia postanowień Paktu. Polska ratyfikowała Protokół Fakultatywny w 1991 roku. Skarga do Komitetu może być złożona jedynie po wyczerpaniu krajowych środków odwoławczych, chyba że prowadziłoby to do nadmiernego przedłużania postępowania. Wniosek zostanie odrzucony jeśli sprawa jest rozpatrywana w innej międzynarodowej procedurze skargowej (np. przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka). Generalnie skargę powinna składać ofiara naruszenia praw przewidzianych w Pakcie. Po precedensowej sprawie Toonen p. Australii z 1994 roku, można próbować też składać tzw. actio popularis (skargę w interesie ogółu), czyli na hipotetyczne naruszenie swoich praw np. poprzez odbiegające od standardów Paktu prawodawstwo krajowe. Warunkiem dopuszczenia takiej skargi jest wykazanie, że samo istnienie pewnych rozwiązań prawnych w porządku danego państwa może wywierać określone (także pośrednie) skutki na sytuację osoby skarżącej.

Postępowanie przed Komitetem nie ma charakteru sądowego^[2]. Choć Komitet przy rozpatrywaniu skargi indywidualnej przypomina w swoim działaniu Trybunał, jego decyzje formalnie nie wiążą państwa-strony Paktu.^[3] Z uwagi na autorytet międzynarodowy tego organu przypadki nie realizowania jego rozstrzygnięć należą jednak do rzadkości.

Komitet może rozpatrywać także skargi państw-stron zarzucające innym państwom-stronom łamanie Paktu, zgodnie z art. 41 (skarga międzypaństwowa), jednak w praktyce państwa nie korzystają z tej możliwości.

Kolejną kompetencją Komitetu jest przyjmowanie i rozpatrywanie sprawozdań przedkładanych przez państwa-strony Paktu na temat ochrony praw człowieka na ich terytorium. Komitet, zgodnie z mechanizmem zawartym w Pakcie Praw Obywatelskich i Politycznych, uprawniony jest do przyjmowania i rozpatrywania sprawozdań dotyczących postępów, jakie państwa-strony Paktu dokonały w dziedzinie zawartych w Pakcie regulacji praw człowieka. Większość z państw zalega jednak ze składaniem sprawozdań, część z nich nie złożyła nawet pierwszego.^[4] W celu zdyscyplinowania państwa Komitet może jedynie wystosować do niego ponaglenie, ewentualnie opublikować jego nazwę na liście państw zalegających ze składaniem sprawozdań.^[5]

Oprócz tego Komitet wydaje tzw. Uwagi Ogólne (ang. General Comments) do poszczególnych artykułów Paktu, w których wskazuje jak artykuły te powinny być interpretowane przez państwa oraz w jaki sposób należy je realizować w ramach krajowych porządków prawnych.

Raz w roku Komitet składa sprawozdanie ze swojej działalności Zgromadzeniu Ogólnemu ONZ, za pośrednictwem Rady Gospodarczej i Społecznej ONZ.

W przerwie sesji Komitetu organizowane są też tzw. sesje alternatywne, umożliwiające szerszy dialog dotyczący praw człowieka. Uczestniczą w nich np. przedstawiciele OBWE, Rady Europy, czy organizacji pozarządowych. Możliwe jest także przyjmowanie tzw. sprawozdań alternatywnych, pochodzących najczęściej od NGO-sów, w wypadku niewywiązywania się państw z obowiązku składania sprawozdań. Takie "pozarządowe" sprawozdania, mimo że mogą być ogłaszane przez Komitet w corocznym sprawozdaniu, nie mają statusu równego sprawozdaniom rządowym.

Komitet Praw Człowieka należy odróżnić od Komisji Praw Człowieka, która była organem pomocniczym Rady Gospodarczej i Społecznej ONZ i w 2006 została zastąpiona przez Radę Praw Człowieka. Formalnie Komitet nie jest organem ONZ (choć jest z nią funkcjonalnie powiązany), lecz organem traktatowym Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych.

• Międzynarodowy pakt praw obywatelskich i politycznych część IV Art. 28 - 47