Kościuszko w świetle nowszych badań – książka Adama Skałkowskiego wydana po raz pierwszy w 1924 roku.

W 1924 roku Skałkowski ogłosił krótką pracę Kościuszko w świetle nowszych badań jako drugi tom redagowanej przez siebie serii Życiorysy zasłużonych Polaków XIX i XX wieku^[1]. Praca ta wywołała duży skandal, a jej autora posądzano o brak patriotyzmu. Skałkowski rozprawia się w niej bowiem z legendą Kościuszki jako bohatera narodowego^[2]. Książka diametralnie różni się wymową od wydanej trzydzieści lat wcześniej biografii Kościuszki pióra Tadeusza Korzona, która kształtowała pozytywny obraz naczelnika insurekcji^[2][3].

Recenzje książki były sprzeczne. Skrytykował ją Wacław Sobieski, zarzucając autorowi hiperkrytycyzm i niewystarczające zagłębienie się w źródła, a także tworzenie nowych legend w miejsce starych^[2][4]. Krytycznie wobec pracy wypowiedział się też Adam Próchnik. Wacław Tokarz obraźliwie skrytykował Skałkowskiego wierszykiem: W pełnym świetle jego dochodzeń/Jasną gwiazdą lśni despotyzm/Wychodzi czysto na wierch/Targowicy patriotyzm..../Gdyż Kościuszko to był wariat/Co buntował proletariat^[5].

Tezy Skałkowskiego poparli natomiast Marceli Handelsman i Michał Bobrzyński^[4]. Pozytywną recenzję napisał także Henryk Barycz. Pisał on: "Co trwałego poza legendą stworzył Kościuszko? Wprowadził coś w ustroju społecznym ? Czy wygrał jakąkolwiek decydującą bitwę ? Czy zorganizował armię ludową jak obiecał, która byłaby w stanie przeciwstawić się przeciwnikowi ? Czy jego odwaga nie była zwykłą lekkomyślnością i ryzykanctwem niedopuszczalnym u człowieka odpowiedzialnego za losy całego narodu?"^[6]. Dyskusja nad Kościuszką miał swój epilog na IV Powszechnym Zjeździe Historyków Polskich w Poznaniu 6-8 grudnia 1925 roku^[7].

Kościuszko w świetle nowszych badań to typowa praca polemiczna – ma zaledwie 48 stron i składa się z 14 krótkich rozdziałów. Już w pierwszym rozdziale Skałkowski opisuje wygląd i "typ antropologiczny" swojego bohatera, pisząc, że: "Kościuszko nie wydaje się być typem polskim". Autor powołuje się na opinie antropologiczne określające wygląd Kościuszki jako typ: "...podobny do Czuchońców, odgałęzienia Karelów" i przypisujące mu cechy fizyczne wynikające z pomieszania cech różnych ludów^[8]. Skałkowski pisze także o niskim pochodzeniu późniejszego bohatera narodowego – z mało znanej litewskiej szlachty o nazwisku "Kostiuszko", prowadzącej monotonne i dalekie od wielkich wydarzeń życie^[9]. Kolejne rozdziały poświęcone są edukacji Kościuszki. Jego zdaniem miał się on niczym nie wyróżniać, a w szkole kadetów nie uzyskał dobrego wykształcenia, jako że pierwsi kadeci byli "pijakami, niesfornymi pojedynkowiczami". Nie były to więc dobre przykłady dla młodego Kościuszki^[10][11].

Skałkowski odrzuca "fantazje" Korzona o pobycie Kościuszki we Francji. Według niego Kościuszko nie zdobył tam zbyt gruntownego wykształcenia, a o jego edukacji wojskowej we Francji nic nie wiadomo^[12]. Również pobyt Kościuszki w Ameryce jest opisany krytycznie. Zdaniem Skałkowskiego przypisywane mu później przez historyków osiągnięcia w armii Waszyngtona są przesadzone, podczas gdy w rzeczywistości nie odegrał istotnej roli w wojnie^[13]. Krytykuje również skłonność Kościuszki do tworzenia własnej legendy, choćby przez zaniżanie liczebności wojsk, którymi dowodził w czasie wojny 1792 roku^[14]. Do insurekcji autor książki odnosi się krytycznie, choć o jej wybuch nie obwinia Kościuszki; twierdzi jednak, że dowodził nią nieudolnie^[15]. Z kolei fakt, że Kościuszko odmówił współpracy z Napoleonem w pozyskaniu dla niego Polaków, Skałkowski uznaje za brak politycznego realizmu^[16].

• Adam Skałkowski, Kościuszko w świetle nowszych badań, Poznań: Księgarnia Uniwersytecka 1924.
• Adam Skałkowski, Kościuszko w świetle nowszych badań, przedmową poprzedził Dariusz Łukasiewicz, Warszawa: "Klio" 1991.