Kościół św. Bartłomieja w Gliwicach (stary)
 nr rej. 474/56 z 02.11.1956 r.325/60 z 10.06.1960 r. 177/06 z 16.04.2006 r. | |||||||||||||||||
| kościół filialny | |||||||||||||||||
 Widok ogólny kościoła od strony ul. Toszeckiej | |||||||||||||||||
| Państwo | |||||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Miejscowość | |||||||||||||||||
| Adres |
ul. Toszecka 36 | ||||||||||||||||
| Wyznanie | |||||||||||||||||
| Kościół | |||||||||||||||||
| parafia | |||||||||||||||||
| Wezwanie | |||||||||||||||||
| |||||||||||||||||
| |||||||||||||||||
| 50°18′39,812″N 18°40′10,679″E/50,311059 18,669633 | |||||||||||||||||
Kościół św. Bartłomieja w Gliwicach tzw. stary – gotycki kościół w Gliwicach w dzielnicy Szobiszowice. Jest kościołem filialnym parafii św. Bartłomieja w Gliwicach[1].
Kościół został wpisany do rejestru zabytków pod numerem 474/56 decyzją z dnia 2 listopada 1956 roku, przepisany pod numer 325/60, a następnie 177/06[2].
Historia
Pierwsza wzmianka o Szobiszowicach (Petersdorf) pochodzi z 1276 roku; była to wówczas odrębna wieś rycerska. Pod koniec XIII wieku istniała już parafia, którą uznaje się za jedną z najstarszych na Górnym Śląsku[3]. Informacja o parafii pojawia się w dokumencie z 17 września 1297 roku, sporządzonym przez pierwszego jej proboszcza[4].
Dokładna data budowy starego kościoła nie jest znana. Istnieją niepotwierdzone hipotezy mówiące o zbudowaniu kościoła przez Zakon Ubogich Rycerzy Chrystusa i Świątyni Salomona (Templariuszy), co miało mieć miejsce w 1232 roku[5].
Kościół pierwotnie był prawdopodobnie wzniesiony z drewna. Przypuszcza się, że obecny, kamienny, powstał po przebudowie wcześniejszego, która miała miejsce w XV wieku[6][7]. Badania archeologiczne prowadzone w 1973 roku wskazują, że prezbiterium kościoła jest starsze i pochodzi z przełomu XII i XIII wieku[8].
W wyniku przebudowy w 1447 roku do prezbiterium została dostawiona prostokątna nawa. W 1623 roku zabudowę przedmieścia, wraz z kościołem, spalono przygotowując się w ten sposób do obrony miasta przed wojskami duńskimi gen. Ernesta Mansfelda von Wallensteina[6]. Odbudowując po zniszczeniach kościół (po 1626 roku) do nawy dostawiono wieżę i zmieniono sklepienie prezbiterium[9][7].
25 sierpnia 1683 roku w kościele odbyły się chrzciny Bartłomieja, syna żołnierza wojsk króla Jana III Sobieskiego, które były wówczas w trakcie przemarszu przez miasto[4]
Do 1843 roku wokół kościoła funkcjonował cmentarz[4][7].
Do 1911 roku, tj, do czasu wybudowania w pobliżu nowego, neogotyckiego kościoła, kościół pełnił rolę kościoła parafialnego[6][7].
Architektura
Kościół w stylu gotyckim, inkastelowany, położony na niewielkim wzniesieniu i otoczony murem[6]. Murowany z kamienia i cegły, jednonawowy, orientowany[7]. Ściany zewnętrzne wzmocnione skarpami uskokowymi[7]. Nawa prostokątna, przylega do niej węższe, prosto zamknięte, prezbiterium. Od strony północnej znajduje się zakrystia z emporą na piętrze. W zachodniej części nawy znajduje się chór muzyczny wsparty na drewnianych słupach[7].
Dachy nawy i prezbiterium dwuspadowe, kryte gontem. Wieża zwieńczona krenelażem, przykryta dachem pogrążonym[8]. Nawa przykryta jest płaskim stropem, prezbiterium sklepieniem na gurtach. W kruchcie występuje sklepienie krzyżowe[8].
Wystrój i wyposażenie
W protokołach wizytacyjnych z XVII i XVIII wieku odnotowano m.in.: ołtarz główny św. Bartłomieja, ołtarze boczne przedstawiające Najświętszą Maryję Pannę, w typie Mater Dolorosa oraz św. Mikołaja, kamienną chrzcielnicę, ambonę i organy miechowe, a także 3 dzwony w wieży[9] i 4 w wieżyczce[potrzebny przypis].
Obecne wyposażenie pochodzi głównie z XVII i XIX wieku. Ołtarz i ambona barokowe, drewniane, marmoryzowane. Ołtarz główny barokowy, z rzeźbami św. Piotra i św. Pawła oraz współczesnym obrazem Matki Boskiej Częstochowskiej. W ołtarzu bocznym obraz Matki Boskiej Różańcowej z XIX wieku[potrzebny przypis].
W prezbiterium oraz na ścianie tęczowej zachowane są polichromie z XVII wieku, odkryte w latach 1971–1972. Wśród nich jest przedstawienie drzewa Jessego. W 2010 roku w kościele odkryto pozostałości gotyckich malowideł[10].
Otoczenie
Teren kościelny ogrodzony kamiennym murem. Pierwotnie od strony zachodniej umieszczona w nim była trójprzęsłowa bramka zwieńczona frontonem, zlikwidowana na skutek poszerzenia ul. Toszeckiej[7].
Przy wejściu do kościoła stoi kamienny krzyż z 1882 roku. Przy prezbiterium znajduje się nagrobek proboszcza Roba Matterna (zm. 1895)[7].
Przypisy
- ↑ Diecezja Gliwicka – Oficjalny Serwis Informacyjny [online], Diecezja gliwicka [dostęp 2023-09-29] (pol.).
- ↑ Wojewódzki Urząd Ochrony Zabytków w Katowicach. Rejestr zabytków nieruchomych [online], wkz.katowice.pl [dostęp 2023-09-26].
- ↑ Monika Michnik: Kościół pw. św. Bartłomieja (stary i nowy). W: Gliwice znane i nieznane. Leszek Jodliński (red.). Wyd. 3. Gliwice: Muzeum w Gliwicach, 2010, s. 133–139. ISBN 978-83-89856-31-9.
- ↑ a b c Pokorska ↓, s. 98.
- ↑ Pokorska ↓, s. 97.
- ↑ a b c d Pokorska ↓, s. 99.
- ↑ a b c d e f g h i Hanna Wiąk-Marzec, Karta ewidencyjna zabytków architektury i budownictwa: Stary kościół parafialny pod wezwaniem świętego Bartłomieja w Gliwicach Szobiszowicach [online], zabytek.pl, 1998 [dostęp 2023-09-29] (pol.).
- ↑ a b c Pokorska ↓, s. 101.
- ↑ a b Pokorska ↓, s. 100.
- ↑ Pokorska ↓, s. 102.
Bibliografia
- Ewa Pokorska-Ożóg: Kościół pw. św. Bartłomieja w Gliwicach - prawda i mity. W: Wiadomości Konserwatorskie Województwa Śląskiego. T. 4: Blaski średniowiecza. Katowice: Śląskie Centrum Dziedzictwa Kulturowego w Katowicach, 2012. ISBN 978-83-85871-65-1.