Katastrofa śmigłowca na planie filmu „Strefa mroku”

Bell UH-1 Iroquois (Huey). Maszyna tego typu uległa katastrofie.
Państwo	Stany Zjednoczone
Stan	Kalifornia
Miejsce	Santa Clarita
Data	23 lipca 1982
Godzina	2:20 czasu lokalnego 11:20 czasu polskiego
Rodzaj	Zderzenie z ziemią
Przyczyna	Uszkodzenie wirnika ogonowego, utrata kontroli nad maszyną
Ofiary śmiertelne	3 osoby (w tym 3 osoby na ziemi)
Ranni	6 osób
Statek powietrzny
Typ	Bell UH-1B Iroquois
Użytkownik	Western Helicopters Inc.
Numer	N87701
Liczba pasażerów	4 osoby
Liczba załogi	2 osoby
Położenie na mapie Kalifornii miejsce zdarzenia
Położenie na mapie Stanów Zjednoczonych miejsce zdarzenia
34°25′07″N 118°37′56″W/34,418611 -118,632222

Katastrofa śmigłowca na planie filmu „Strefa mroku” – wydarzenie, do którego doszło 23 lipca 1982 (2:20 nad ranem) w mieście Santa Clarita, w Kalifornii, w Stanach Zjednoczonych. Podczas kręcenia jednej ze scen do filmu Twilight Zone: The Movie (Strefa mroku) śmigłowiec Bell UH-1 Iroquois (potocznie znany jako Huey) spadł na troje aktorów (z czego dwoje dzieci); cała trójka zginęła na miejscu.

Strefa mroku (ang. Twilight Zone) była emitowanym w latach 1959–64 serialem popularnonaukowym z elementami fantastyki. Cieszyła się ona wielką popularnością, na trwałe wpisując się w amerykańską kulturę masową: powstały oparte na niej m.in. komiksy, gry na flippery, słuchowiska radiowe.

W roku 1981 Steven Spielberg – zdeklarowany fan serialu – postanowił przenieść Strefę mroku na duży ekran. John Landis, przyjaciel Spielberga wybrany przezeń na współproducenta, zaproponował stworzenie antologii złożonej z czterech krótkich opowiadań, spiętych narracyjną klamrą w postaci zakończenia i prologu (wczesna koncepcja zakładała, że postaci ze wstępu i zakończenia będą się przewijać przez wszystkie cztery historie, dodatkowo główne postaci z każdej z historii mają pojawiać się też w pozostałych; z koncepcji tych ostatecznie zrezygnowano). Twórcami poszczególnych części mieli być – obok Landisa i Spielberga – Joe Dante i George Miller^[1].

Landis jako jedyny z całej czwórki zrezygnował ze stworzenia nowej wersji jednego z klasycznych odcinków serialu, proponując w zamian własną, autorską historię. Ponieważ zawsze był zdania, że poszczególne odcinki Strefy mroku były w istocie zawoalowanymi komentarzami do aktualnych społecznych problemów^[1], w swojej historii poruszył temat rasizmu, z którym sam się często w młodości stykał (John Landis jest żydowskiego pochodzenia).

Głównym bohaterem noweli Time Out jest Bill Connor (Vic Morrow) – arogancki, butny, nie kryjący swych poglądów rasista, który nagle doświadcza tego, czego doświadczali ci, którymi pogardza: najpierw znajduje się w okupowanej Francji, ścigany przez Niemców, którzy uważają go za Żyda, następnie trafia na amerykańskie Południe lat 50. i ledwo unika samosądu, po czym w wietnamskiej dżungli musi uciekać przed grupą amerykańskich żołnierzy. Znów znajduje się w okupowanej Francji; pochwycony przez Niemców, trafia do transportu, wiozącego deportowanych Żydów do obozu zagłady.

Gdy Landis przedstawił nakręcony Time Out kierownictwu Warner Bros., ci zgłosili zastrzeżenia: uznali, że widownia nie ma żadnego powodu, by przejmować się losem Connora – skrajnego rasisty, pełnego buty i wyniosłości. Landis postanowił dokręcić krótką sekwencję, w której Connor z transportu trafia ponownie do wietnamskiej wioski i ratuje spod amerykańskiego ostrzału dwoje wietnamskich sierot z narażeniem własnego życia, co ma dowodzić jego przemiany moralnej i duchowej. Zmiany zostały zaakceptowane i Landis zaczął przygotowania do nakręcenia dodatkowej sceny^[1].

Oprócz Morrowa, Landis potrzebował dwoje dzieci azjatyckiego pochodzenia. On i współproducent George Folsey Jr. zaczęli poszukiwać odpowiednich kandydatów; mąż sekretarki Folseya, Harold Schulman, często pracował z Amerykanami azjatyckiego pochodzenia i emigrantami z Azji – jak się okazało, jeden z jego współpracowników miał 6-letnią bratanicę Renee Chen. Ten sam współpracownik zaproponował też syna jednego ze znajomych, 7-letniego My-Ca Le^[2].

W tym momencie pojawił się istotny problem: scena miała być kręcona w nocy, co naruszało kalifornijskie prawa dotyczące zatrudniania dzieci. Landis mógł wystąpić o warunkową zgodę (tzw. waiver), zdawał sobie jednak sprawę, że ma bardzo małe szanse otrzymać ją^[1] – oprócz tego, że scena z udziałem dzieci miała być filmowana nocą, dodatkowo miała być to scena batalistyczna, kręcona z wykorzystaniem wielu efektów pirotechnicznych. Rozważano różne możliwości – wykorzystanie kukieł albo dublerów-karłów – jednak zdaniem reżysera żadna z tych opcji się nie sprawdzała^[3]. Landis zdecydował się więc zatrudnić dzieci nieoficjalnie i zapłacić im z pominięciem oficjalnych dokumentów i listy płac^[1][3]. Gdy George Folsey Jr. dowiedział się o tym, zażartował: Wszyscy trafimy za to do kicia…^[2][4].

Na prywatnym terenie leżącym w obrębie Indian Dunes Park w miejscowości Valencia^[5] (obecnie na obrzeżach kalifornijskiego miasta Santa Clarita), nad rzeką Santa Clara, zbudowano kopię wietnamskiej wioski i rozpoczęto przygotowania do filmowania. Zdjęcia rozpoczęto o 2:00 22 lipca 1982 nakręceniem sceny, w której Connor znajduje w zrujnowanej wiosce dwoje sierot. O 3:30 zakończono zdjęcia (dzieci były zdenerwowane i Morrow, aby je rozluźnić, zabawiał je, co spowodowało, że dzieci nieustannie wybuchały śmiechem i trzeba było kręcić scenę od nowa). Rodzice otrzymali po 500 dolarów w gotówce; dzieci miały powrócić wieczorem na nakręcenie pozostałych potrzebnych scen^[2].

O 21:30 rozpoczęto filmowanie; rodzice (matka Renee i ojciec My-Ca) byli zaniepokojeni, gdy tuż obok Renee w wodzie nagle eksplodował ładunek pirotechniczny. Landis i Folsey Jr. uspokoili przestraszoną dziewczynkę i jej matkę, że ładunki nie są niebezpieczne^[2].

Nie tylko pani Shyan-Huei Chen była zaniepokojona. Gdy o 23:30 rozpoczęto filmowanie kolejnej z zaplanowanych scen – dolotu amerykańskich śmigłowców do wioski, pilot użytkowanego przez firmę Western Helicopters śmigłowca Bell UH-1 Iroquois, Dorcey Wingo, miał problemy z kierowaniem maszyną, gdy pirotechnicy pod okiem eksperta od materiałów wybuchowych, Paula Stewarta, zaczęli odpalać ładunki. Jeden z nich wybuchł w rzece, wywołując potężną fontannę wody; ochlapała ona przednią szybę Hueya i Wingo przestał widzieć teren przed helikopterem. Próbował wychylić się i wyjrzeć przez otwarte okno, jednak żar wywołany przez wybuchające ładunki uniemożliwił mu obserwację^[6]. Po wylądowaniu Wingo stwierdził, że lot śmigłowcem w tych warunkach jest niebezpieczny; jego obawy podzielał obecny na pokładzie Dan Allingham, pierwszy asystent reżysera i kierownik planu, który stwierdził: Masz rację. Bezpieczeństwo przede wszystkim i obiecał natychmiast skontaktować się z Landisem. Również jeden z obecnych na planie strażaków przekazał swemu przełożonemu, że rozmiar wybuchów stwarza zagrożenie dla śmigłowców; żaden z nich jednak nie przekazał swych uwag filmowcom. Gdy Allingham przekazał uwagi pilota Landisowi, ten stwierdził, że w następnej scenie nieco ograniczy rozmiar detonacji, a poza tym ekipa na pokładzie śmigłowca będzie filmowała przede wszystkim Morrowa brodzącego przez wodę z dziećmi na ramionach. Reżyser podchodził zresztą do pirotechniki w dość lekkomyślny sposób: gdy jeden z kamerzystów wyraził zaniepokojenie potężnymi wybuchami, uśmiechnięty Landis stwierdził: Jeszcze nic nie widziałeś!^[2].

Kręcenie rozpoczęto o 2:20. Śmigłowiec Wingo zaczął unosić się nad kroczącym przez sięgającą mu do kolana wodę Morrowem. Landis wciąż krzyczał: Niżej! Niżej!, a jego asystent przekazywał polecenie Wingo przez krótkofalówkę. Ostatecznie maszyna leciała na wysokości 30 stóp^[2] (około 7,6 metra; raport NTSB podaje około 25 stóp – 6,35 m) nad ziemią. Wtedy rozległy się wystrzały: w momencie, gdy technicy zaczęli strzelać ślepą amunicją, dwaj specjaliści od pirotechniki, James Camomille i Jerry Williams, zaczęli detonować kolejne potężne ładunki^[5] w myśl starannie zaplanowanej przez Landisa kolejności salw i wybuchów. Ładunki były tak potężne, że dwaj kamerzyści schronili się przed żarem na nieodległym wzgórzu, a ojciec My-Ca, Daniel Le, weteran wojny w Wietnamie, był przerażony: To nie było udawane, to było naprawdę niebezpieczne…^[2].

Gdy pod śmigłowcem zaczęły wybuchać kolejne ładunki pirotechniczne, Wingo omal nie stracił kontroli nad maszyną. Zauważając poważne problemy ze sterowaniem, Allingham krzyknął do niego: Wynośmy się stąd! Wtedy Camomille zdetonował prawie jednocześnie dwa silne ładunki, powodując powstanie dużej kuli ognia, pyłu i odłamków. Uderzyła ona w ogon helikoptera, uszkadzając wirnik ogonowy^[5]; Wingo stracił kontrolę i śmigłowiec spiralnym torem lotu runął w dół. Renee wyśliznęła się z uścisku Morrowa i zsunęła się do wody; zanim aktor zdążył zareagować, Bell UH-1 spadł na całą trójkę. Dziewczynka dostała się pod jedną z płóz maszyny i została zmiażdżona^[5]; wirująca z ogromną prędkością łopata głównego wirnika uderzyła w pozostałą dwójkę, dekapitując Morrowa i My-Ca i odrąbując chłopcu prawą rękę i fragment tułowia^[5]. Cała trójka zginęła na miejscu; załoga i obecni na pokładzie śmigłowca czterej filmowcy doznali niegroźnych obrażeń^[2].

Zszokowany Landis krzyczał przez megafon: Koniec zdjęć!^[2] (It’s a wrap! – standardowa fraza oznaczająca oficjalne zakończenie zdjęć do filmu). Wstrząśniętych rodziców Renee i My-Ca natychmiast odwieziono do szpitala. Dodatkowej sekwencji nie ukończono i w gotowym filmie znalazła się wersja pierwotna, kończąca się odjazdem pociągu z Connorem do obozu zagłady^[2].

Sprawę tragedii w Indian Dunes Park badała NTSB (Narodowa Rada Bezpieczeństwa Transportu), posiłkując się m.in. zarejestrowanym na taśmie filmowej przebiegiem katastrofy (sfilmowanym z 3 różnych ustawień kamery^[5]). Raport NTSB z roku 1984 określił przyczynę tragedii następująco:

Wkrótce po tragicznym wypadku prokurator hrabstwa Los Angeles rozpoczął postępowanie karne, próbując ustalić, czy doszło do przestępstwa. 15 czerwca 1983, po przesłuchaniach, rozpoczęto właściwy proces: na ławie oskarżonych zasiedli John Landis, George Folsey Jr., Dorcey Wingo, Dan Allingham i Paul Stewart. Pierwszy z procesów zakończył się 23 kwietnia 1984: Folsey Jr. i Allingham zostali uniewinnieni^[4]. Oskarżyciel zgłosił apelację i 3 września 1986 zaczął się proces apelacyjny. Po szeregu dramatycznych przesłuchań, 29 maja 1987 wszyscy oskarżeni zostali uniewinnieni^[7]. Do wyroku przyczyniły się błędy prokuratury:

• prawnik Gary Hesselman, który jako pierwszy prowadził sprawę, zdecydował się zrezygnować z włączenia jednego aspektu: oskarżenia Landisa i Folseya Jr. o nielegalnie zatrudnienie Renee Chen i My-Ca Le^[4] – ponieważ wina oskarżonych nie budziła wątpliwości, Hesselman obawiał się, że sąd i przysięgli zbytnio skupią się na tym, pojedynczym elemencie całej sprawy, co rozmyje złożone dochodzenie, czyje decyzje ostatecznie doprowadziły do tragicznego wypadku, i utrudni skazanie za – znacznie bardziej niejednoznaczne i trudniejsze do udowodnienia – nieumyślne spowodowanie śmierci (zmęczeni długim procesem przysięgli z reguły decydują się na uznanie oskarżonych winnymi w najłatwiejszych do udowodnienia aspektach sprawy – w tym przypadku byłoby to nielegalne zatrudnienie dzieci, pociągające za sobą kilkanaście dni aresztu i kary finansowe); w końcowym rozrachunku to przeoczenie uniemożliwiło skazanie Landisa i Folseya Jr^[4].
• Lea Purwin D’Agostino, występująca jako oskarżyciel w procesie apelacyjnym^[8], w ciągu 71 dni przesłuchała 71 świadków prokuratury, dodatkowo jej przesłuchania krzyżowe były długie i prowadzone w agresywny sposób; po wyroku przysięgli anonimowo przyznawali, że byli po prostu zmęczeni długim i zawiłym postępowaniem i ciągnącymi się w nieskończoność natarczywymi przesłuchaniami^[9] (prokurator podczas przesłuchania Landisa wypytywała go o sposoby, w jakie aktorzy są zmuszani do płaczu na planie filmowym (gliceryna, świeża cebula, natryskiwanie oczu rozcieńczonym metanolem), próbując dowieść, że łzy reżysera podczas procesu są w istocie sfingowane i mają na celu wywrzeć pozytywne wrażenie na ławie przysięgłych)^[3].
• obronie udało się podważyć jeden z kluczowych elementów taktyki prokuratury: D’Agostino starała się dowieść, że filmowcy nie ostrzegli rodziców Renee Chen i My-Ca Le o warunkach filmowania scen z ich udziałem (noc, duża liczba ładunków pirotechnicznych, użycie śmigłowców), jednak w przesłuchaniach krzyżowych adwokat Harland Braun dowiódł, że nie władający biegle językiem angielskim rodzice zmarłych dzieci mogli po prostu nie zrozumieć wypowiedzi filmowców^[9].
• Gary Hesselman ukrył przed obroną fakt, że dowiedział się o swobodnych komentarzach Folseya i Landisa^[8] (Wszyscy pójdziemy za to [nielegalne zatrudnienie dzieci] do kicia...) – choć w przebiegu całego procesu był to drobny szczegół, sam fakt ukrycia informacji przed obroną przez prokuratora prowadzącego śledztwo w sporym stopniu podważył wiarygodność prokuratury.

Rodziny zmarłych wytoczyły producentom filmu procesy cywilne: już 3 sierpnia 1982 Mark i Shyan-Huei Chen pozwali Spielberga i Landisa, jak również Folseya Jr., Stewarta, Wingo, Warner Bros., Western Helicopters i właścicieli terenu w Indian Dunes Park, żądając 200 mln dolarów odszkodowania. Po kilku miesiącach jesienią 1982 córki Vica Morrowa – Carrie Morrow i Jennifer Jason Leigh – również złożyły pozew przeciw Landisowi i Spielbergowi. Rodzina My-Ca Le wystąpiła do sądu latem 1983. Wszystkie trzy sprawy zakończyły się ugodami pozasądowymi, których warunków nigdy nie ujawniono^[10].

Katastrofa w Indian Dunes Park pociągnęła za sobą rozliczne konsekwencje dla całej branży filmowej. Całkowicie zmieniono zasady zatrudniania dzieci do pracy w filmie: wprowadzono ścisłe ograniczenia czasu filmowania i znacznie zaostrzono przepisy bezpieczeństwa pracy dzieci i nastolatków na planie filmowym, jak również wprowadzono bardzo surowe kary za łamanie tych przepisów. Zaostrzono również regulacje prawne dotyczące filmowania z użyciem materiałów pirotechnicznych i wprowadzono ściślejszą komunikację pomiędzy osobami na planie filmowym, zwłaszcza w sprawach związanych z bezpieczeństwem. Bardzo poważnie ograniczono wykorzystanie śmigłowców przy realizacji filmów (nie tylko akcji): ograniczenie to częściowo zniesiono na początku lat 90. wraz z pojawieniem się generowanych komputerowo efektów wizualnych^[11].

John Landis nigdy nie przyznał się do odpowiedzialności za tragiczny wypadek, zrzucając winę bądź na specjalistów od efektów wizualnych^[4] (James Camomille zdetonował dwa ładunki wybuchowe, nie sprawdzając, czy śmigłowiec nie znajduje się zbyt blisko nich^[5][12]), bądź na wadę konstrukcyjną śmigłowca (był to jeden z pierwszych przypadków termicznego rozwarstwienia się łopaty wirnika^[5]).

Pomimo licznych środków bezpieczeństwa, szereg razy podczas realizacji filmów zdarzały się tragiczne wypadki z ofiarami śmiertelnymi, podobne do katastrofy na planie Strefy mroku.

Przykładowe incydenty:

• W roku 1985, podczas realizacji filmu Top Gun, pilot Art Scholl zginął, gdy jego samolot wpadł w korkociąg i runął do oceanu. Nigdy nie odnaleziono szczątków maszyny ani pilota^[13].
• Podczas pracy nad filmem Kruk w wyniku postrzału śmierć poniósł grający główną rolę Brandon Lee. Przygotowane do realizacji sceny ślepe naboje zostały błędnie spreparowane.
• W roku 1928 podczas realizacji filmu Arka Noego reżyser Michael Curtiz zdecydował się sfilmować scenę potopu w studio bez posługiwania się miniaturami, z użyciem dużej liczby statystów (wśród których znalazł się młody aktor z Iowy, Marion Morrison), którzy nie zostali ostrzeżeni, że zaraz zaleje ich kilkanaście ton wody. Trzy osoby utonęły, wiele innych wylądowało w szpitalu z połamanymi kończynami (jednemu ze statystów amputowano nogę). Po tej tragedii wprowadzono szereg regulacji prawnych, by zapobiec dalszym przypadkom śmierci lub kalectwa na planie filmowym^[14].

• Szczegółowy reportaż z tragedii i późniejszych procesów sądowych. trutv.com. [zarchiwizowane z tego adresu (2013-10-19)]. (ang.).
• Raport NTSB. airdisaster.com. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-11-03)]. (ang.).
• Chopper Down: Helicopter Deaths In The Movies – film dokumentalny o katastrofach śmigłowców podczas realizacji filmów; zawiera sfilmowaną scenę tragedii w Indian Dunes Park (ang.)