Ten artykuł dotyczy tytułu urzędnika średniowiecznej Polski. Zobacz też: piwo o tej samej nazwie.

Kasztelan (łac. comes castellanus) – urzędnik ziemski w średniowiecznej Polsce, wcześniej określany jako komes grodowy lub żupan; nazwa „kasztelan” pojawiła się w XII wieku. Jego rolą było zajmowanie się administracją gospodarczą (ściąganiem danin na rzecz panującego), obroną i sądownictwem na terenie kasztelanii^[1][2]. Kasztelanowi podlegali: chorąży^[3], wojski, sędzia grodowy i włodarz^[4]. W hierarchii kasztelan stał niżej od wojewody^[1].

Od początku XIII wieku w źródłach pochodzących z dawnych ziem polskich pojawia się wzmianka o urzędzie kasztelana i o zarządzanym przez niego okręgu – kasztelanii. Organizacyjny wzór kasztelanii prawdopodobnie zaczerpnięto z Czech, a w XII w. przeniesiono go z Polski na Pomorze^[4]. Na ogół przyjmuje się jednak, że kasztelan był zwyczajną kontynuacją urzędu „pana grodowego”, ale pod zmienioną nazwą^[5]. W tym samym czasie w Niemczech cesarz Konrad III dokonał reformy administracji i utworzył urząd burgrabiego. Według niektórych źródeł przy tworzeniu urzędu kasztelana Piastowie mogli opierać się na wzorach niemieckich^{[potrzebny przypis]}.

Okręgi kasztelańskie były zazwyczaj dużo mniejsze od okręgów swych funkcjonalnych poprzedników, choć zależało to od regionu. W ziemi krakowskiej istniało 6 kasztelanii, w sandomierskiej 4, w sieradzkiej 3, natomiast w Wielkopolsce ich liczba dochodziła do 30, na Kujawach i ziemi dobrzyńskiej do 13^[5], a na Śląsku aż 60^[6].

 Osobny artykuł: Kasztelania.

Podstawowym zadaniem kasztelana była obrona zamku, grodu lub dworu obronnego (ogólnie nazywanych kasztelem)^[7], będącego ośrodkiem kasztelanii^[7].

 Osobny artykuł: Kasztel (budynek).

Kompetencje kasztelana były bardzo szerokie; obejmowały sądownictwo, skarbowość, zarząd dóbr książęcych, a także kwestie związane z wojskowością. W sprawowaniu tych wszystkich funkcji wspomagali go^[3]:

• Chorąży (vexillifer) – odpowiedzialny za gromadzenie rycerstwa do walki.
• Włodarz (vilicus) – zajmujący się sprawami gospodarczymi.
• Wojski (tribunus) – zastępujący go w sprawach wojskowych.
• Sędzia grodowy (iudex castri) – zastępujący go w sądzeniu.

Część dochodów z danin i opłat sądowych przypadała kasztelanom jako uposażenie związane ze sprawowanym urzędem^[4].

• 
  Zaświadczenie Łukasza Górki, kasztelana poznańskiego, o pobraniu opłat celnych na komorze lubelskiej od kupców. Dokument z 18 marca 1528 roku.
• 
  Woskowa pieczęć z herbem Łodzia, należąca do Łukasza Górki, zawieszona na pasemku pergaminu.
• 
  Zapis czynszu na folwarku i ogrodach dla rady Poznania. Sporządzony przez braci kasztelanów, Stanisława i Dobrogosta Ostrorogów. Dokument z 1448 roku.

Pozycja kasztelana, początkowo wysoka, zaczęła spadać wraz z postępami rozdrobnienia – coraz mniejsze księstwa nie potrzebowały licznej administracji lokalnej. Ponadto nadawanie immunitetów wyłączało spod administracji kasztelana ogromne obszary terenów. W końcowym okresie rozbicia dzielnicowego kasztelan stał się urzędem honorowym, bez żadnej realnej władzy^[8]. Wprowadzenie urzędu starosty w czasie panowania czeskiego pozbawiło kasztelana resztek władzy, a podział na kasztelanie został zastąpiony przez podział na powiaty. Proces ten ułatwiało przyłączenie do Polski terenów Rusi, na której ów urząd nigdy nie istniał. Ostatnie uprawnienia sądowe kasztelana zostały przeniesione na sądy ziemskie w 1454 roku^[9]. Władysław Łokietek podjął w pierwszych latach swych rządów próbę likwidacji kasztelanii poprzez ich nieobsadzanie (przede wszystkim w Wielkopolsce). Proces ten zahamował Kazimierz Wielki^[10]. Wraz z upadkiem znaczenia kasztelana znaczenie utraciły także jego urzędy pomocnicze.

Wśród urzędów senatorskich I Rzeczypospolitej najwyższą pozycję między senatorami świeckimi miał kasztelan krakowski, wyższą nawet od wojewodów. Kasztelanowie wileński i trocki także zasiadali pomiędzy wojewodami. Za wojewodami siedziało trzydziestu jeden kasztelanów większych (krzesłowych)^[11]:

kasztelan poznański, kasztelan sandomierski (sandomirski), kasztelan kaliski, kasztelan wojnicki, kasztelan gnieźnieński, kasztelan sieradzki, kasztelan łęczycki, kasztelan żmudzki, kasztelan brzeski (kujawski, brzeskokujawski), kasztelan kijowski, kasztelan inowrocławski, kasztelan lwowski, kasztelan wołyński, kasztelan kamieniecki (kamienicki-podolski), kasztelan smoleński, kasztelan lubelski, kasztelan połocki (połocki), kasztelan bełski (bełzki), kasztelan nowogrodzki, kasztelan płocki, kasztelan witebski, kasztelan czerski, kasztelan żarnowski, kasztelan podlaski, kasztelan rawski, kasztelan brzeski (litewski, brzeskolitewski), kasztelan chełmiński, kasztelan mścisławski, kasztelan elbląski, kasztelan bracławski, kasztelan gdański i kasztelan miński.

Za nimi plasowali się kasztelanowie mniejsi nazywani też drążkowymi, gdyż zasiadali w izbie senatorskiej na końcu i nie na krzesłach, ale na wąskich ławach pod ścianą. Dopiero w 1775 r. zniesiono tę dyskryminację. Było ich czterdziestu dziewięciu. W kolejności byli to^[11]:

k. inflancki; k. czernihowski; k. sandecki (sądecki); k. międzyrzecki; k. wiślicki; k. biecki; k. rogoziński; k. radomski; k. zawichostski (zawichojski); k. lendzki (lądzki); k. szremski (śremski); k. żarnowski; k. małogoski; k. wieluński; k. przemyski; k. halicki; k. sanocki; k. chełmski; k. dobrzyński; k. połaniecki; k. przementski (przemęcki); k. krzywiński; k. czechowski; k. nakielski; k. rozbirski (rospierski); k. biechowski; k. bydgoski; k. brzeziński; k. kruświcki (kruszwicki); k. oświęcimski; k. kamiński (kamieński); k. spicimirski (spicymierski); k. inowłodzki; k. kowalski; k. santocki; k. sochaczewski; k. warszawski; k. goślicki (gostyniński); k. wiski; k. raciązki (raciąski); k. sierpecki; k. wyszogrodzki; k. rypiński; k. zakroczymski; k. ciechanowski; k. liwski, k. stoński (słoński); k. lubaczowski (lunaczowski). Później utworzono także urzędy k. wendeckiego (wendeńskiego), dorpackiego (derpskiego) i parnawskiego.

Na samym końcu senatorskich urzędów ziemskich znajdowało się trzech tzw. „kasztelanów konarskich” (koniuszych); konarski sieradzki, konarski łęczycki i konarski inowłocławski^[11]. Do XIV wieku „kasztelan konarski” był synonimem urzędnika o nazwie koniuszy. Po latach zapomniano jednak o tej nazwie; zachowała się tylko w trzech ziemiach (Kujawy, w. łęczyckie, w. sieradzkie). Jednakże nawet w tych regionach nie pamiętano, że nazwa ta odnosi się właśnie do koniuszych. Uznano więc, że urząd „kasztelan konarski” to kasztelan z miejscowości o nazwie Konary. W okresie powstania senatu włączano do niego wszystkich senatorów mniejszych, a trzech „kasztelanów konarskich” zostało zaliczonych w poczet kasztelanów. Jak pisze Zbigniew Góralski^[11]:

Tradycyjnie dzieciom kasztelanów przysługiwały tytuły odojcowskie. Dla synów tytułem takim był kasztelanic^[12], a dla córek kasztelanka^[13].

• Zygmunt Gloger, Encyklopedia staropolska, t. III, hasło: Kasztelan, Kasztelanja, Warszawa: Druk P. Laskauera i W. Babickiego, 1900.

• Urzędy główne i sejmowanie do połowy XVIII w.. nonpossumus.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2009-08-07)]. w: Feliks Koneczny, Dzieje administracji w Polsce w zarysie