Ten artykuł dotyczy metody ubezpłodnienia. Zobacz też: inne znaczenia tego słowa.

Kastracja, zwana też wytrzebieniem – jedna z metod ubezpłodnienia, polegająca na chirurgicznej amputacji w obrębie zazwyczaj pierwszorzędnych (usunięcie gonad), też łącznie z drugorzędnymi cech płciowych zazwyczaj osobników męskich zwierząt (zarówno domowych, hodowlanych, jak i dzikich) i ludzi. Termin jest też niewłaściwie stosowany w przypadku kuracji farmakologicznej obniżania popędu płciowego u mężczyzn nazywanej kastracją chemiczną. Kastracja powoduje niepłodność, a także zaburzenie funkcjonowania układu hormonalnego. Współcześnie kastracja ludzi jest stosowana w przypadkach onkologicznych (np. rak jądra, rak jajnika). Kastracja była skutecznym sposobem hamowania wzrostu raka prostaty, jednak obecnie leki z grupy analogów gonadoliberyny wyparły kastrację chirurgiczną w tych przypadkach. Kastruje się także osoby poddające się operacji korekty płci.

Mężczyzn poddanych zabiegowi kastracji nazywano i nazywa się kastratami lub eunuchami, trzebieńcami i rzezańcami, choć stosuje się też rozróżnienie na kastratów – mężczyzn z usuniętymi tylko jądrami i eunuchów – z usuniętymi jądrami i prąciem. Słownikowo (według „Słownika języka polskiego” PWN) eunuch to mężczyzna pozbawiony jąder, a kastrat to mężczyzna po kastracji i synonim eunucha.

W czasach starożytnych wierzono, że zaatakowany bóbr (łac. castor, od którego pochodzi słowo kastrować) odgryza sobie jądra i porzuca je na przynętę napastnikom, zyskując tym możliwość ucieczki^[1].

Według podań pierwszych kastracji dokonano na zlecenie królowej Semiramidy w IX wieku p.n.e., gdyż po śmierci męża miała otaczać się kastratami. Natomiast w Mezopotamii jeńców kastrowano i obcinano im prawą dłoń, ponieważ te części ciała uznawano za symbol męskiej mocy, siły i odwagi. Na dworach bliskowschodnich władców epoki starożytności kastraci zajmowali często wysokie stanowiska państwowe, okresowo byli także wodzami wojsk. Władca perski Cyrus stworzył z eunuchów najbardziej zaufaną straż przyboczną^[2].

W starożytności kastrację stosowano jako sposób terapii różnych chorób, m.in. trądu, podagry, padaczki i chorób psychicznych. W przypadku trądu uzasadnieniem była wyższa zapadalność wśród mężczyzn, stąd chorobę traktowano jako karę za lubieżność^[2].

Kastracja była częsta wśród kapłanów bogini Kybele. Według tych wierzeń zakochany w bogini pasterz Attis miał opiekować się jej świątynią, a w zamian miał zostać jej wierny. Gdy nie zdołał dochować wierności, dokonał autokastracji. Kapłani Kybele, zwani gallami podczas Dies sanguinis dokonywali autokastracji^[3], a obcięte narządy rzucali na ziemię, co miało zapewnić jej płodność. Rzymianie przejęli ideę kastracji od ludów bliskowschodnich oraz licznych w cesarstwie wyznawców bogini Kybele^[2]. Prawo rzymskie surowo i konsekwentnie zabraniało kastrowania obywateli rzymskich, jednak wobec niewolników podobne zakazy stosowano z nikłym skutkiem^[3]. Zakazy takie wprowadzili Domicjan oraz Nerwa. Hadrian zrównał odpowiedzialność zleceniodawcy, sprawcy i ofiary zabiegu, o ile nań przyzwoliła. Zakazy były mało konsekwentne (dopuszczalny był handel okaleczonymi pochodzącymi spoza Imperium), równocześnie cesarze obsadzali kastratami ważne stanowiska (np. Narses), by zapobiec dziedziczeniu tychże stanowisk^[4].

W starożytności także chrześcijanie z grupy wyznaniowej walezjan dokonywali kastracji i odrzucali małżeństwo, ponieważ wierzyli, że męskie narządy płciowe przeszkadzają w zbliżeniu do ich Boga. Walezjan potępił sobór nicejski, który zakazał kastracji. Kastracja ponownie pojawiła się w chrześcijaństwie za sprawą rozwoju muzyki, szczególna popularność kastrowanych śpiewaków przypadła na okres od XVII do końca XIX wieku. Kastrowano chłopców w wieku 6−7 lat, dzięki czemu ich głos zachowywał barwę chłopięcą lub kobiecą, a praktykom tego typu poddawano ich często z inicjatywy rodziców, którzy chcieli w ten sposób zapewnić dziecku dostatniejsze życie. Jedynym tego typu śpiewakiem, którego głos zarejestrowano był Alessandro Moreschi. Wśród wyznawców prawosławia kastracja występowała u skopców, którzy od XVIII do początków XX wieku stosowali kastrację mężczyzn, a kobietom amputowali piersi i łechtaczki^[2].

Koran zabraniał kastrowania wyznawców tej religii, ale zabiegowi temu muzułmanie często poddawali innowierców, szczególnie z Afryki i Azji Mniejszej, ale także okresowo Ukrainy. Kastraci bardzo często pełnili funkcję strażników haremów władców^[2], nazywano ich eunuchami (od gr. eunuchos – strażnik łoża).

W Cesarstwie Chin kastraci zdarzali się bardzo często. W odróżnieniu od tradycji bliskowschodniej, w Chinach odcięte genitalia zamykano w skrzyneczce, którą kastrat musiał się opiekować przez całe życie, by po śmierci móc być pochowanym w całości. Tylko kastrat pochowany wraz z genitaliami ponownie stawał się mężczyzną. Do czasów współczesnych kastraci często występują w Indiach jako trzecia płeć. Grupa ta zajmuje się głównie żebractwem i prostytucją, ale według wierzeń ich obecność na ślubie gwarantuje małżonkom szczęście i potomstwo^[2].

Kastrację stosowano też wobec osób homoseksualnych w ramach prób zmiany ich orientacji seksualnej^[5][6].

Wygląd kastratów zależał od wieku, w jakim dokonano zabiegu – jeśli stracili jądra młodo, pozostawali smukli, jeśli już po okresie dojrzewania – stawali się otyli. Eunuchowie żyją przeciętnie o 14 lat dłużej niż inni mężczyźni^[7]. Odsetek stulatków wśród eunuchów jest o 3% wyższy niż wśród innych mężczyzn^[8].

Kodeks karny (1997) w art. 156 § 1 pkt 1 za spowodowanie ciężkiego uszczerbku na zdrowiu człowieka m.in. przez pozbawianie zdolności płodzenia grozi karą pozbawienia wolności od 3 lat. Działanie nieumyślne zagrożone jest pozbawieniem wolności do lat 3, spowodowanie śmierci w wyniku wspomnianego ciężkiego uszczerbku – od 5 lat albo dożywotnim pozbawieniem wolności.

Zabieg kastracji wykonuje się często u zwierząt przeznaczonych na tucz, aby zapobiec nabieraniu przez mięso charakterystycznego zapachu w czasie dojrzewania płciowego zwierząt:

• wół, wolec – kastrowany byk
• wieprz – kastrowany knur
• skop – kastrowany baran
• kapłon – kastrowany kogut – znaczenie historyczne
• wałach – kastrowany ogier
• skop – kastrowany kozioł (cap)

Jest to także rutynowy zabieg chirurgiczny wykonywany u psów i kotów w celu poprawy ich zdrowia (u kotek i suk kastracja zapobiega ropomaciczu i nowotworom narządów rodnych) oraz ograniczenia nadpopulacji i bezdomności zwierząt. Kastracja samic zwana jest potocznie sterylizacją.

 Osobny artykuł: Kastracja chemiczna.

Kastracją chemiczną nazywa się farmakologiczne obniżenie popędu przy pomocy anty-androgenów. Efekt mija po odstawieniu leków.

• wazektomia
• przymusowa sterylizacja
• burdizzo
• eunuch
• skopcy
• penektomia
• mastektomia