Langbahn Team – Weltmeisterschaft

Jicchak Arad

Jicchak Arad
‏יצחק ארד‎
Tolka
Ilustracja
Jicchak Arad (2016)
Imię i nazwisko urodzenia

Icchak Rudnicki

Data i miejsce urodzenia

11 listopada 1926
Święciany

Data i miejsce śmierci

6 maja 2021
Tel Awiw

Zawód, zajęcie

żołnierz, historyk

Tytuł naukowy

doktor

Uczelnia

Uniwersytet Telawiwski

Stanowisko

przewodniczący zarządu Jad Waszem (1972–1993)

Odznaczenia
Medal „Partyzantowi Wojny Ojczyźnianej” I klasy (ZSRR)
Multimedia w Wikimedia Commons
Cytaty w Wikicytatach

Jicchak Arad (hebr. ‏יצחק ארד‎), ur. jako Icchak Rudnicki, ps. „Tolka” (ur. 11 listopada 1926 w Święcianach, zm. 6 maja 2021 w Tel Awiwie)[1] – izraelski wojskowy, generał (tat alluf), historyk, 1972–1993 przewodniczący zarządu instytutu Jad Waszem.

Urodził się na Kresach Wschodnich II Rzeczypospolitej, część dzieciństwa spędził w Warszawie. Od młodości był związany z ruchem syjonistycznym. Krótko po rozpoczęciu niemieckiej okupacji uciekł wraz z siostrą do radzieckiej strefy okupacyjnej. Po inwazji Niemiec na ZSRR znalazł się w getcie w Święcianach. Uciekłszy zeń w 1943, dołączył do radzieckiej partyzantki. Po ponownym zajęciu Kresów i Litwy przez Armię Czerwoną uczestniczył przez pewien czas w zwalczaniu litewskiego ruchu niepodległościowego, współpracując, a według innych źródeł służąc bezpośrednio w strukturach NKWD. Wiosną 1945 nielegalnie przedostał się do Polski, skąd po kilku miesiącach wyemigrował do Palestyny. W szeregach Hagany, a następnie Sił Obronnych Izraela walczył w wojnie o niepodległość Izraela oraz w późniejszych wojnach między Izraelem a państwami arabskimi. Służbę wojskową zakończył w randze generała brygady. Następnie poświęcił się badaniu historii Zagłady Żydów. Był wieloletnim przewodniczącym zarządu Jad Waszem, autorem licznych książek i artykułów, wykładowcą uniwersyteckim.

W 2006 został oskarżony o popełnienie zbrodni wojennych podczas służby w szeregach radzieckiej partyzantki i NKWD. Dochodzenie, które litewska prokuratura prowadziła w jego sprawie, zostało jednak umorzone w 2008 z powodu braku przekonujących dowodów winy.

Życiorys

Młodość

Urodził się jako Icchak Rudnicki w Święcianach na Kresach Wschodnich II Rzeczypospolitej. Był synem Chai i Izraela Mendla Rudnickich. Na co dzień w domu rodzinnym posługiwano się jidysz, niemniej Icchak znał dobrze język polski oraz był zaznajomiony z polską kulturą[2].

Przed wybuchem II wojny światowej rodzina Rudnickich przeniosła się do Warszawy, gdzie ojciec znalazł zatrudnienie jako kantor w synagodze[3]. Chaja zajmowała się w tym czasie domem i dziećmi. Icchak uczęszczał do szkoły, w której językiem wykładowym był hebrajski[1]. Po latach wspominał, że już będąc dzieckiem zetknął się z przejawami antysemityzmu[2].

W okresie międzywojennym należał do młodzieżowej organizacji syjonistycznej „Ha-No’ar ha-Cijoni”[2].

II wojna światowa

Po rozpoczęciu niemieckiej inwazji na Polskę pozostał w Warszawie, gdzie wraz z rodziną przeżył oblężenie miasta[3]. W obliczu narastających szykan i represji, którymi niemieccy okupanci poddawali ludność żydowską, rodzice zdecydowali, aby wysłać Icchaka i jego dwa lata starszą siostrę Rachelę do dziadków w Święcianach[1][4] w radzieckiej strefie okupacyjnej. 24 grudnia 1939 rodzeństwo nielegalnie przekroczyło niemiecko-radziecką linię demarkacyjną[4].

W Święcianach uczęszczał do szkoły z językiem rosyjskim jako językiem wykładowym, w której uczniów poddawano intensywnej indoktrynacji w duchu marksistowsko-leninowskim[5]. W wydanej w 1979 autobiografii wypowiadał się krytycznie o rządach radzieckich, wskazując, że doprowadziły one do likwidacji wszystkich niezależnych żydowskich instytucji i organizacji, a także spowodowały pauperyzację wielu Żydów[6]. W okresie okupacji radzieckiej kontynuował działalność w ruchu syjonistycznym, tym razem w warunkach konspiracyjnych. Mimo to lata 1940–1941 wspominał jako „jeden z najszczęśliwszych okresów w swoim życiu”[7].

Po inwazji Niemiec na ZSRR w czerwcu 1941 Święciany znalazły się pod okupacją niemiecką. Pod koniec września, gdy Niemcy i ich litewscy kolaboranci rozpoczęli przygotowania do masowych egzekucji Żydów na poligonie pod Nowymi Święcianami, Rudnicki wraz z grupą kolegów uciekł z miasta. Przez wiele dni błąkał się po okolicznych lasach, przez pewien czas przebywał także w getcie w Głębokiem. Odnaleziony przez siostrę, pod koniec grudnia wrócił do Święcian i zamieszkał w tamtejszym getcie[8].

Pracował jako robotnik przymusowy w warsztatach, w których naprawiano i konserwowano zdobyczną broń radziecką[1]. Wstąpił do podziemnej organizacji, która działała w getcie. Początkowo zajmował się gromadzeniem broni oraz pozyskiwaniem w Judenracie funduszy na jej zakup[9][10]. Docelowo jego organizacja dążyła, aby w momencie rozpoczęcia przez Niemców likwidacji getta wywołać zbrojne powstanie, które umożliwiłoby jak największej liczbie Żydów ucieczkę do lasu, gdzie zamierzano zawczasu przygotować obóz dla uciekinierów[11]. Planów tych jednak nie zrealizowano. W lutym 1943, zdając sobie sprawę, że całkowita likwidacja getta jest nieuchronna, Rudnicki z grupą towarzyszy ze święciańskiej konspiracji postanowił uciec do lasu. Ukrywali się tam na własną rękę przez blisko dwa miesiące. W tym czasie udał się do getta wileńskiego, gdzie nawiązał kontakty z przywódcami Farejnikte Partizaner-Organizacje. Ostatecznie wiosną 1943 jego grupa dołączyła do radzieckiej partyzantki[12].

Rudnicki służył początkowo w oddziale im. Czapajewa, wchodzącym w skład partyzanckiej brygady im. Woroszyłowa, którą dowodził Fiodor Markow[13]. Później dołączył do oddziału „Żalgiris” złożonego z przerzuconych zza linii frontu litewskich komunistów (gdy ten został przekształcony w brygadę, znalazł się w składzie oddziału „Vilnius”)[14]. Jednostki te operowały w lasach wokół jeziora Narocz oraz na obszarze pomiędzy Kozianami i Hoduciszkami[12][15]. W ich szeregach 1943–1944 walczył z Niemcami i ich kolaborantami, uczestnicząc m.in. w akcjach wymierzonych w transport kolejowy[12][15]. Na rozkaz dowództwa przyjął konspiracyjne nazwisko „Anatolij Kunicki”; w ten sposób narodził się jego partyzancki pseudonim „Tolka” (zdrobnienie imienia Anatolij), którego używał także po wojnie[16]. W autobiografii twierdził, że musiał sobie radzić z antysemityzmem towarzyszy z brygady Markowa[a]. Za walkę w partyzantce został odznaczony medalem „Partyzantowi Wojny Ojczyźnianej” pierwszej klasy[17].

Gdy wojska radzieckie ponownie zajęły Kresy i Litwę, przez pewien czas służył „pod jurysdykcją Armii Czerwonej i NKWD”. Na przełomie 1944 i 1945 miał pełnić służbę na Wileńszczyźnie oraz w okolicach Kowna[18]. Ten epizod w jego życiorysie pozostaje najbardziej kontrowersyjny i niewyjaśniony[19][20]. Według źródeł litewskich Rudnicki był w tym okresie etatowym pracownikiem radzieckich służb specjalnych, pełniącym funkcję pełnomocnika okręgowego wydziału NKWD w gminie Hoduciszki[19]. On sam zaprzeczał jednak, jakoby był etatowym funkcjonariuszem NKWD, przyznając jedynie, że NKWD wykorzystywało jego dawny oddział partyzancki do różnych zadań[19][20], które we wspomnieniach opisywał jako „zwalczanie wrogich elementów”, w tym głównie „litewskich, nazistowskich kolaborantów”, „litewskich nacjonalistów”, a także niemieckich żołnierzy, którzy po rozbiciu oddziałów usiłowali przedrzeć się na drugą stronę frontu[21]. Andrzej Żbikowski podkreślał, że rekrutowanie byłych partyzantów było w tym czasie standardową praktyką NKWD, stąd trudno przesądzać, do jakiego stopnia praca Rudnickiego w radzieckich organach bezpieczeństwa była kwestią jego własnego wyboru[19][20].

W czasie Zagłady straciło życie ponad 30 członków jego rodziny, w tym oboje rodzice[1][b]. Z najbliższej rodziny przeżyła siostra Rachela, która po wojnie wyemigrowała do Palestyny[22][c].

Kariera wojskowa i naukowa w Izraelu

Generał brygady i szef szkolenia oficerów Sił Obronnych Izraela (1970)

W kwietniu 1945, zagrożony aresztowaniem przez władze radzieckie, nielegalnie przedostał się do Polski[d]. Zatrzymał się w Łodzi, odwiedził zrujnowaną Warszawę, przez pewien czas był także członkiem kibucu zorganizowanego przez syjonistyczną organizację „Gordonia”. W lipcu 1945 nielegalnie przekroczył granicę Polski, po czym – posługując się fałszywymi dokumentami – przez Czechosłowację i Austrię dotarł do Włoch. Stamtąd 12 grudnia 1945 na pokładzie statku „Hanna Senesh” przedostał się nielegalnie do Brytyjskiego Mandatu Palestyny[23][24].

W Palestynie przyjął nazwisko Arad i zamieszkał w kibucu Jagur. Początkowo jego głównym zajęciem była pomoc żydowskim uchodźcom w potajemnym przedostawaniu się na terytorium Palestyny. W 1946 wstąpił w szeregi Hagany. Ukończył kurs pilotażu, został także członkiem elitarnej formacji Palmach. Jako pilot przeprowadzał misje zwiadowcze i patrolowe. Po ogłoszeniu w 1948 niepodległości przez Izrael rozpoczął służbę w Siłach Obronnych Izraela[25]. Walczył w I wojnie izraelsko-arabskiej (1948–1949), biorąc udział m.in. w operacjach „Nachszon” i „Chorew”, a także w bitwach o Jerozolimę[23]. W późniejszych latach walczył w wojnie sueskiej (1956) oraz w wojnie sześciodniowej (1967)[25].

W czasie I wojny izraelsko-arabskiej był ekspertem od wyburzeń i dywersji[23][26]. Później jego kariera wojskowa była związana z wojskami pancernymi[1][27]. Służył w 7 Brygadzie Pancernej, następnie był dowódcą 9. batalionu w 401 Brygadzie Pancernej (1954–1955). W 1956, podczas działań na Synaju, został dowódcą batalionu pancernego 27 Brygady Pancernej. Następnie został mianowany zastępcą dowódcy 37 Brygady Pancernej, 1962–1966 był szefem szkolenia w wydziale szkoleniowym, a w 1967 został szefem sztabu 36 Dywizji Pancernej[23]. W 1972 przeszedł w stan spoczynku w randze generała brygady. Był w tym czasie szefem szkolenia oficerów[22]. Powrócił do służby na trzy miesiące podczas wojny Jom Kipur (1973)[23].

Po zakończeniu kariery wojskowej poświęcił się badaniu historii Holokaustu. W 1968, będąc jeszcze w czynnej służbie, podjął studia na Uniwersytecie Telawiwskim, uwieńczone uzyskaniem tytułu doktora filozofii na podstawie pracy o zagładzie getta wileńskiego. 1972–1981 był wykładowcą tej uczelni. Wykładał także na Uniwersytecie Hebrajskim w Jerozolimie oraz gościnnie na uczelniach w USA[28].

Jest zaliczany do grona czołowych historyków Holokaustu[29]. Był jednym z pierwszych, którzy badali działalność żydowskiego ruchu oporu oraz zbrodnie dokonywane przez niemieckie Einsatzgruppen na tyłach frontu wschodniego[1]. Jego monografia poświęcona obozom zagłady akcji „Reinhard”: Bełżcowi, Sobiborowi i Treblince, uznawana jest za pracę „fundamentalną” dla opisywanego zagadnienia[30]. Równie wysoko oceniana jest jego monografia poświęcona gettu wileńskiemu[31]. Arad był także wydawcą i edytorem dokumentów źródłowych z okresu Zagłady, w tym anglojęzycznego wydania Dziennika Kazimierza Sakowicza[32].

1972–1993 był przewodniczącym zarządu instytutu Jad Waszem[33]. Mimo że od 1967 Izrael nie utrzymywał stosunków dyplomatycznych z ZSRR i jego satelitami, Arad zdołał doprowadzić do nawiązania roboczej współpracy między Jad Waszem a instytucjami archiwalnymi z państw bloku wschodniego[1]. W okresie gdy zarządzał instytutem powstały tam m.in. Dolina Zabitych Wspólnot, upamiętniająca ponad 5 tys. żydowskich wspólnot z różnych krajów Europy, które zostały zniszczone przez Niemców w czasie Zagłady, Plac Getta Warszawskiego z rzeźbą ku czci bojowników żydowskiego ruchu oporu (dłuta Natana Rapaporta), a także Pomnik Dziecka Holokaustu (projektu Moshego Safdie)[33]. Po odejściu ze stanowiska pozostał związany z Jad Waszem, będąc m.in. wiceprzewodniczącym rady instytutu[34].

Wypowiadał się przeciwko uznaniu Hołodomoru za zbrodnię ludobójstwa[35]. Był jednym z sygnatariuszy listu poparcia dla prof. Jana Grabowskiego, wystosowanego przez badaczy Holokaustu w związku z jego sporem z Redutą Dobrego Imienia – Polską Ligą przeciw Zniesławieniom (2017)[36]. Wypowiadał się krytycznie na temat nowelizacji ustawy o Instytucie Pamięci Narodowej oraz późniejszej wspólnej deklaracji premierów Polski i Izraela (2018)[37].

7 czerwca 1993 Uniwersytet Mikołaja Kopernika przyznał mu tytuł doktora honoris causa[38].

Jego monografia The Holocaust in the Soviet Union została w 2009 nagrodzona przez amerykańską Jewish Book Council nagrodą National Jewish Book Award[39].

Oskarżenia o zbrodnie wojenne

W wydanej w 1979 autobiografii Arad opisywał m.in. swój udział w „akcjach zaopatrzeniowych” przeprowadzanych przez żydowską i radziecką partyzantkę w polskich i litewskich wsiach[40], w zbrojnym rajdzie na litewską wieś Girdėnai[41], a także w schwytaniu, torturowaniu i zamordowaniu oficera Armii Krajowej[42][e]. Wspominał ponadto, że w marcu 1945 uczestniczył w całodniowym starciu, podczas którego doszczętnie wybito oddział litewskich partyzantów[43].

W artykule z 22 kwietnia 2006 litewska gazeta „Respublika”, bazując m.in. na fragmentach wspomnień Arada, opisała jego służbę w partyzantce radzieckiej i NKWD, oskarżając go o współudział w mordach i grabieżach na polskiej i litewskiej ludności cywilnej[44]. W maju tegoż roku, po otrzymaniu materiałów z Centrum Badania Ludobójstwa i Ruchu Oporu Mieszkańców Litwy, litewska prokuratura rozpoczęła dochodzenie w sprawie Arada[45]. Był podejrzewany o służbę w strukturach NKWD, popełnianie zbrodni na ludności polskiej i litewskiej podczas służby w radzieckiej partyzantce (w tym o uczestnictwo w masakrze w Koniuchach)[1][46], a także o udział w akcji rozbicia oddziału partyzanckiego „Tigras” Litewskiej Armii Wolności w marcu 1945 roku. Podobne oskarżenia wysunięto pod adresem Racheli Margolis i Fani Brancowskiej[47].

W odpowiedzi na te oskarżenia Arad konsekwentnie zaprzeczał, jakoby kiedykolwiek zabił z zimną krwią jeńca lub osobę cywilną[1][19]. Twierdził, że nigdy nie sympatyzował z komunizmem, podkreślając, że wstąpił do radzieckiej partyzantki, gdyż dawała ona uciekinierowi z getta największą szansę na przeżycie. Zaprzeczał także, jakoby był etatowym pracownikiem NKWD[19]. Utrzymywał ponadto, że w Koniuchach nie doszło do masakry, lecz do regularnej bitwy z proniemiecką samoobroną. Jego obrońcy twierdzili, że za postawieniem mu zarzutów stały motywy polityczne. Podkreślali, że do momentu wszczęcia śledztwa przeciwko Aradowi niepodległa Litwa nie wniosła podobnych oskarżeń przeciwko jakiemukolwiek nie-Żydowi, a zwłaszcza przeciwko Litwinom – byłym kolaborantom, którzy współpracowali z Niemcami przy eksterminacji litewskich Żydów[1]. Antony Polonsky sugerował, że zarzuty mogły mieć związek z faktem, że Arad jako członek specjalnej komisji historycznej, która badała dzieje Litwy pod okupacją niemiecką i radziecką, stanowczo wypowiadał się na temat współudziału Litwinów w Zagładzie[19].

Wszczęcie dochodzenia przeciwko Aradowi zostało przyjęte z oburzeniem przez władze Izraela i międzynarodowe organizacje żydowskie[19]. Ostatecznie postępowanie przygotowawcze, które prowadziła litewska prokuratura, zostało umorzone w 2008 ze względu na brak przekonująych dowodów jego winy[20].

Prezydent Litwy Valdas Adamkus stwierdził we wspomnieniach, iż wobec braku przekonujących dowodów, które świadczyłyby o winie Arada, osobiście wywarł nacisk na prokuraturę, aby ta zamknęła śledztwo. Chciał w ten sposób doprowadzić do normalizacji nadszarpniętych stosunków dyplomatycznych z Izraelem[48].

Życie prywatne

W czerwcu 1948 poślubił Michal (zm. 2015)[26], z którą miał troje dzieci (dwóch synów i córkę)[1].

Zmarł w maju 2021 w szpitalu w Tel Awiwie[1]. Został pochowany w kibucu Enat[26].

Publikacje

  • The Partisan: from the Valley of Death to Mount Zion (1979, ISBN 0-89604-011-9)
  • Ghetto in flames. The struggle and destruction of the Jews in Vilna in the Holocaust (1980, 1982, 1987, ISBN 0-89604-043-7)
  • Documents on the Holocaust: selected sources on the destruction of the Jews of Germany and Austria, Poland, and the Soviet Union (1982, 1989, 1999, ISBN 978-0-8032-1050-9, współautor)
  • Belzec, Sobibor, Treblinka. The Operation Reinhard Death Camps (1987, 1999, ISBN 0-253-34293-7)
  • The Einsatzgruppen reports: selections from the dispatches of the Nazi Death Squads’ campaign against the Jews July 1941 – January 1943 (1989, ISBN 978-0-89604-058-8)
  • The Holocaust in the Soviet Union (2009, ISBN 978-0-8032-2059-1)
  • In the shadow of the Red Banner: Soviet Jews in the war against Nazi Germany (2010, ISBN 978-965-229-487-6)
  • liczne artykuły na łamach „Yad Vashem Studies”

Uwagi

  1. ↑ Miał się on przejawiać m.in. dyskryminowaniem żydowskich partyzantów przy podziale broni i amunicji, wysyłaniem ich na niebezpieczne misje bez odpowiedniego uzbrojenia, niechęcią i brakiem pomocy ze strony partyzantów dla żydowskich cywilów-uciekinierów, którzy ukrywali się w lasach, czy wreszcie zakazem tworzenia oddziałów i pododdziałów złożonych wyłącznie z Żydów. Patrz: Arad 1979 ↓, s. 114–115, 118–121, 149.
  2. ↑ Chaja i Izrael Mendel Rudniccy pozostali w getcie warszawskim. Prawdopodobnie zostali zamordowani w obozie zagłady w Treblince w 1942 lub 1943 roku. Patrz Rogalewska 2016 ↓, s. 114.
  3. ↑ Joseph Berger podaje błędnie, że Rachela wraz z bratem uciekła ze Święcian na początku 1943 roku (patrz: Berger 2021 ↓, s. 27). W rzeczywistości pozostała w getcie do czasu jego likwidacji, lecz jako jedna z nielicznych, uniknąwszy śmierci w Ponarach, została przeniesiona do getta wileńskiego. W czasie jego likwidacji, która nastąpiła pod koniec września 1943 roku, wraz z grupą członków Farejnikte Partizaner-Organizacje uciekła do lasu i dołączyła do partyzantki (patrz: Arad 1979 ↓, s. 102, 146).
  4. ↑ Arad twierdził, że uciekł z ZSRR, gdyż nie chciał żyć w tym kraju, a ponadto jako syjonista marzył o emigracji do Palestyny. Z kolei według źródeł litewskich został karnie usunięty z szeregów NKWD za przestępstwa kryminalne i z tego powodu groziło mu aresztowanie. Patrz: Zychowicz 2008 ↓.
  5. ↑ Według litewskiej prokuratury ofiara była kapitanem Armii Krajowej i została zamordowana 1 maja 1944 roku. Nie udało się jednak ustalić jej personaliów. Patrz: Zychowicz 2008 ↓.

Przypisy

  1. ↑ a b c d e f g h i j k l m Berger 2021 ↓, s. 27.
  2. ↑ a b c Rogalewska 2016 ↓, s. 113.
  3. ↑ a b Rogalewska 2016 ↓, s. 113–114.
  4. ↑ a b Rogalewska 2016 ↓, s. 114.
  5. ↑ Arad 1979 ↓, s. 24.
  6. ↑ Arad 1979 ↓, s. 22.
  7. ↑ Arad 1979 ↓, s. 24–25.
  8. ↑ Arad 1979 ↓, s. 38–52.
  9. ↑ Rogalewska 2016 ↓, s. 115–116.
  10. ↑ Arad 1979 ↓, s. 76–78.
  11. ↑ Arad 1979 ↓, s. 76.
  12. ↑ a b c Rogalewska 2016 ↓, s. 116.
  13. ↑ Arad 1979 ↓, s. 113–114.
  14. ↑ Arad 1979 ↓, s. 120–122, 126–127.
  15. ↑ a b יצחק ארד. yadvashem.org. [dostęp 2021-12-01]. (hebr.).
  16. ↑ Arad 1979 ↓, s. 127.
  17. ↑ Arad 1979 ↓, s. 183.
  18. ↑ Rogalewska 2016 ↓, s. 117.
  19. ↑ a b c d e f g h Zychowicz 2008 ↓.
  20. ↑ a b c d Rogalewska 2016 ↓, s. 124.
  21. ↑ Arad 1979 ↓, s. 180–181.
  22. ↑ a b Rogalewska 2016 ↓, s. 119.
  23. ↑ a b c d e תא"ל ארד רובניצקי יצחק טולקה ז"ל. palmach.org.il. [dostęp 2021-12-01]. (hebr.).
  24. ↑ Rogalewska 2016 ↓, s. 117–118.
  25. ↑ a b Rogalewska 2016 ↓, s. 118–119.
  26. ↑ a b c Cnaan Liphshiz: Yitzhak Arad, partisan who led Israel’s Holocaust museum for decades, dies at 95. jta.org, 2021-05-07. [dostęp 2021-11-30]. (ang.).
  27. ↑ Ofer Aderet: Holocaust Survivor and Former Yad Vashem Chairman Yitzhak Arad Dies at 94. haaretz.com, 2021-05-06. [dostęp 2021-11-30]. (ang.).
  28. ↑ Rogalewska 2016 ↓, s. 119–120.
  29. ↑ Rogalewska 2016 ↓, s. 125.
  30. ↑ Kuwałek 2010 ↓, s. 10.
  31. ↑ Rogalewska 2016 ↓, s. 121.
  32. ↑ Rogalewska 2016 ↓, s. 120.
  33. ↑ a b Rogalewska 2016 ↓, s. 122.
  34. ↑ Holocaust survivor who led Yad Vashem memorial dies at 94. timesofisrael.com, 2021-05-06. [dostęp 2021-11-30]. (ang.).
  35. ↑ Piotr Zychowicz: Izrael: głód to nie ludobójstwo. rp.pl, 2007-10-30. [dostęp 2021-11-30]. (pol.).
  36. ↑ Znani historycy z poparciem dla prof. Grabowskiego. jewish.pl, 2017-06-19. [dostęp 2021-11-30].
  37. ↑ Izraelski historyk: Polacy mordowali i wydawali Żydów. rp.pl, 2018-07-14. [dostęp 2021-12-07].
  38. ↑ Doktorzy honoris causa. umk.pl. [dostęp 2021-11-30].
  39. ↑ National Jewish Book Awards. Past Winners. jewishbookcouncil.org. [dostęp 2021-12-08]. (ang.).
  40. ↑ Arad 1979 ↓, s. 110–111, 118.
  41. ↑ Arad 1979 ↓, s. 158.
  42. ↑ Arad 1979 ↓, s. 161–162.
  43. ↑ Arad 1979 ↓, s. 182.
  44. ↑ Julius Girdvainis: The Expert with Blood on his Hands. defendinghistory.com, 2006-04-22. [dostęp 2021-11-30]. (ang.).
  45. ↑ Dėl sovietų partizanų būrio „Vilnius” nusikaltimų II-ojo PK metais ikiteisminio tyrimo dalis Yizthako Arado atžvilgiu nutraukta. prokuraturos.lt, 2008-09-24. [dostęp 2021-11-30]. (lit.).
  46. ↑ Dėl Lietuvos Žydų Bendruomenės Atviro Laiško. prokuraturos.lt, 2008-07-31. [dostęp 2021-11-30]. (lit.).
  47. ↑ Rogalewska 2016 ↓, s. 123.
  48. ↑ Ričardas Čekutis: Užsienio tarno išpažintis. respublika.lt, 2011-07-11. [dostęp 2021-11-30]. (lit.).

Bibliografia

Quelle: https://pl.wikipedia.org/wiki/Jicchak_Arad