Jemioła pospolita
Systematyka[1][2] | |
Domena | |
---|---|
Królestwo | |
Podkrólestwo | |
Nadgromada | |
Gromada | |
Podgromada | |
Nadklasa | |
Klasa | |
Nadrząd |
Santalanae |
Rząd | |
Rodzina | |
Rodzaj | |
Gatunek |
jemioła pospolita |
Nazwa systematyczna | |
Viscum album L. Sp. Pl. 2: 1023. 1753 |
Jemioła pospolita, jemioła biała, strzęśla[3] (Viscum album L.) – gatunek rośliny z rodziny sandałowcowatych (Santalaceae; czasem zaliczana do rodziny (lub podrodziny) jemiołowatych). Występuje na terenie niemal całej Europy oraz w południowej i zachodniej Azji. Jest to roślina półpasożytnicza, ma zdolność prowadzenia fotosyntezy, podczas gdy wodę i sole mineralne pobiera od drzewa-żywiciela.
Jemioła jest rośliną leczniczą. Odgrywała też ważną rolę w dawnych wierzeniach i obyczajach, rolę taką w kulturze zachowała także współcześnie[4].
Morfologia
- Pokrój
- Roślina zimozielona, o pędzie rozgałęzionym w taki sposób, że przybiera kształt zbliżony do kulistego, o średnicy do ok. 1 m[5].
- Łodyga
- Zielona, niekorkowaciejąca, rozgałęziająca się pseudodychotomicznie (nibywidlasto).
- Korzenie
- Rozbudowany system ssawek rozrastający się w gałęziach drzewa dostarcza roślinie wody i soli mineralnych. System ssawek składa się ze ssawek biegnących między korą i drewnem oraz odgałęzień wtórnych wrastających w drewno.
- Liście
- Długości od 2 do 8 cm i szerokości od 0,5 do 2 cm. Grube, nagie i skórzaste, szerokolancetowate, całobrzegie, tępo zakończone lub zaokrąglone[5]. Nakrzyżległe i zrośnięte nasadami po dwa. Żółtozielone i zielone, zimą przybierają odcień oliwkowy (są zimotrwałe).
- Kwiaty
- Roślina dwupienna z jednopłciowymi kwiatami, niezdolna do samozapylenia. W strukturze płci stwierdzono dominację osobników żeńskich nad męskimi[6]. Kwiaty są żółtawe i niewielkie (2–3 mm średnicy), zebrane w grupy usytuowane w rozwidleniach gałązek. Okwiat niezróżnicowany. Kwiaty mają miłą woń i wydzielają duże ilości nektaru. Pyłek przenoszą owady.
- Owoce
- Białe (u niektórych podgatunków żółtawe), okrągłe (u niektórych podgatunków jajowate) nibyjagody o średnicy 6–10 mm[5], z niewielkimi owocami właściwymi ("nasionami") w środku, w grupach po 2–6. Każde „nasiono” zawiera od 1 do 3 zarodków (poliembrionia). Owoce utrzymują się na gałązkach przez całą zimę.
- Liście
- Kwiat
- Owoc
Biologia i ekologia
Rozwój
Jemioła kwitnie od lutego do kwietnia. Owoce dojrzewają późną jesienią i wczesną zimą. Stanowią pożywienie ptaków, które przyczyniają się do rozprzestrzeniania rośliny (ornitochoria). Przy czym tylko jemiołuszki i paszkoty połykają całe owoce, umożliwiając rozprzestrzenianie roślin na większe odległości[7]. Pozostałe ptaki skubią owoce, które za sprawą kleistego miąższu łatwo przywierają do gałęzi drzewa. Nasiona kiełkują w maju. Młode rośliny początkowo przywierają do drzewa-gospodarza za pomocą ssawek, z czasem wytwarzają korzenie. Co roku przyrasta kolejne rozwidlenie i po ich liczbie można łatwo ustalić wiek rośliny[3]. Wiek roślin ma wyraźny wpływ na zmienność ich cech. Poszczególne rośliny dożywają do ok. 30-40 lat[6].
Skład fitochemiczny
Ziele zawiera: flawonoidy, aminy (m.in. cholina, histamina), trójterpeny, kwasy organiczne (m.in. kwas kawowy, ferulowy, betulinowy, oleanowy, ursolowy), wiskotoksyny (0,05–0,1%), syrengininę i jej glikozydy. Zawartość poszczególnych składników jest zmienna, co wiąże się ze zróżnicowaniem drzew, na których jemioła pasożytuje oraz warunkami pogodowymi[3].
Siedlisko
Jemioła rośnie na drzewach pobierając substancje odżywcze od żywiciela. Wykazuje wyraźne zróżnicowanie jeśli chodzi o preferencje drzewa-gospodarza, przy czym istotne różnice pod tym względem wykazują poszczególne podgatunki[8]. W Polsce stwierdzona została na ok. 200 taksonach drzew[6]. Zasiedla drzewa, które ukończyły co najmniej 20 lat. Wykazuje także preferencje wobec drzew rosnących na glebach zasobnych w węglan wapnia[9]. Wraz ze wzrostem deficytów wody w lasach, zwiększa się również stopień zasiedlenia jemiołą młodszych drzewostanów[10].
Jemioła ma zdolność prowadzenia fotosyntezy, dlatego powszechnie uważa się, że jej wpływ na drzewo-gospodarza jest niewielki. Negatywny wpływ jemioły jest jednak większy niż wcześniej sądzono. W okresach suszy aparaty szparkowe jemioły mogą być otwarte, co zwiększa deficyt wody w drzewie[4]. Jednocześnie jemioła pospolita oprócz wody i soli mineralnych pobiera również produkty fotosyntezy od rośliny-gospodarza – od niego pochodzi od 23 do 45% węgla w jemiole[11][4].
Zmienność
W Polsce występują trzy podgatunki:
- Jemioła pospolita typowa (Viscum album L. ssp. album) – owoc biały i kulisty, pestka trójgraniasta lub sercowata. Rośnie na drzewach liściastych, ale nie wszystkich. Najczęściej i najobficiej porasta topole i brzozy, rośnie także na lipach, robiniach akacjowych, klonach, jabłoniach, gruszach, jarzębinach. Nie rośnie na buku zwyczajnym, jesionie wyniosłym (choć na pensylwańskim już tak), rodzimych gatunkach dębów (czyli dębie szypułkowym i bezszypułkowym).
- Jemioła pospolita rozpierzchła (V. album ssp. austriacum (Wiesb.) Volim., syn. V. austriacum Wiesb. ex Dichtl, V. laxum Boiss. & Reut.) – owoc żółty z eliptyczną pestką. Liście znacznie węższe niż w podgatunku typowym oraz żółto-zielone. Rośnie na sosnach, rzadziej na modrzewiach i świerkach. Występuje rzadziej niż podgatunek typowy, w wielu miejscach jest bardzo rzadka lub jej brak.
- Jemioła pospolita jodłowa (V. album ssp. abietis (Wiesb.) Abrom, syn. V. abietis Fritsch) – owoc jajowaty i biały, z eliptyczną pestką. Liście większe – do 8 cm długości i 3 cm szerokości. Rośnie tylko na jodłach. Najrzadszy z podgatunków spotykanych w Polsce.
Spoza granic Polski opisywane są następujące podgatunki:
- V. album subsp. meridianum (Danser) D.G.Long. – owoc żółty, liście 3–5 cm długości. Rośnie na klonach, grabach, orzechach, jarzębach. Występuje w południowo-wschodniej Azji.
- V. album subsp. creticum Böhling et al. – owoc biały, liście krótkie. Opisany ze wschodniej Krety, gdzie rośnie na sośnie kalabryjskiej.
Zagrożenia i ochrona
Prawna ochrona jemioły ma miejsce w krajach Europy północnej[6]. W Polsce nie jest objęta ochroną (chronione są tylko osobniki występujące w granicach różnych obszarów chronionych). Poza tym bywają niszczone z powodu posądzania o uśmiercanie drzew lub zaleca się usuwanie porażonych jemiołą gałęzi (np. w celu dokarmiania zwierzyny)[12].
Zastosowanie
Roślina lecznicza
Własności lecznicze jemioły opisywał już w III w. p.n.e. Teofrast, uczeń Arystotelesa. W Japonii leczono nią niepłodność kobiet.
- Surowiec zielarski
- Młode pędy i liście (Herba Visci).
- Działanie
- Wyciąg z pędów i liści stosuje się pomocniczo w leczeniu choroby nadciśnieniowej, ponieważ obniża ciśnienie tętnicze krwi, działając bezpośrednio na serce. Stosowany przy podwyższonym ciśnieniu krwi lub jego zmianach pod wpływem bodźców psychicznych, w okresie pokwitania, pomocniczo przy miażdżycy. Z jemioły przemysł farmaceutyczny produkuje preparaty „Cardiosan”, „Neocardina”, „Sklerosan”.
Inne zastosowania
- Pędy i liście jemioły są chętnie zjadane przez kozy, owce i bydło domowe.
- W starożytnym Rzymie kleisty miąższ owoców jemioły wykorzystywany był w pułapkach jako lep. Naukowa nazwa rodzajowa jemioły viscum oznacza po łacinie lep.
Uprawa
Roślina nie jest gatunkiem uprawianym i jest pozyskiwana ze stanu dzikiego. Jednak możliwe jest jej wyhodowanie. W celu jej rozmnożenia należy zerwać owoce wczesną zimą i rozgnieść je na gałęzi drzewa, najlepiej gatunku łatwo kolonizowanego przez jemiołę. Najlepsze efekty daje „sadzenie nasion” na dolnej stronie gałęzi i konarów[9].
Obecność w kulturze i wierzeniach
- Często podczas świąt Bożego Narodzenia i w Nowy Rok gałązki jemioły wieszane są w domach przy suficie lub nad drzwiami. Jemioła ma przynieść domowi i jego mieszkańcom szczęście w nadchodzącym roku. Zwyczaj ten narodził się w krajach nordyckich, gdzie jemioła zawieszona nad wejściem do domostwa promieniować miała na cały dom zgodą, miłością i szczęściem odpędzając uroki i demony.
- Zwyczaj bezkarnego całowania się pod jemiołą wywodzi się przypuszczalnie z XVII-wiecznej Anglii. Po każdym pocałunku mężczyzna zrywał z krzaku po jednym owocu. Wierzono, że gdy zerwie ostatni, otrzyma dar płodności. Wiąże się to z wierzeniem, że z powodu lepkości soku z owoców, uważano go za boskie nasienie.
- Nierzadko znaleźć można informacje o szczególnych właściwościach jemioły rosnącej na dębach. Według poradników zielarskich to właśnie jemioły z dębów mają najlepsze właściwości lecznicze. Kapłani Gallów odprawiali ceremonie religijne pod dębami, na których rosnąć miała jemioła. Według druidów jemioła ścięta złotym sierpem z dębu szóstego dnia po nowiu uznawana była za bezcenny dar niebios. Stanowiła talizman przeciw czarom, przynosiła szczęście w bitwie i chroniła niemowlęta. Istnieje podejrzenie, że jemioła mogła być mylona z gązewnikiem europejskim Loranthus europaeus[13], który często jest obserwowany na dębie szypułkowym i bezszypułkowym. Jednak doniesienia z Francji i Wielkiej Brytanii wskazują jednoznacznie, że jemioła pospolita może również rosnąć na obu gatunkach dębów, chociaż bardzo rzadko[14][15].
Przypisy
- ↑ Peter F. Stevens , Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2021-03-10] (ang.).
- ↑ Michael A. Ruggiero i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2021-03-10] (ang.).
- ↑ a b c Mateusz Emanuel Senderski: Prawie wszystko o ziołach. Podkowa Leśna: M.E. Senderski, 2007. ISBN 978-83-924849-0-5.
- ↑ a b c Doris Zuber , Biological flora of Central Europe: Viscum album L., „Flora - Morphology, Distribution, Functional Ecology of Plants”, 199 (3), 2004, s. 181–203, DOI: 10.1078/0367-2530-00147 [dostęp 2019-03-23] (ang.).
- ↑ a b c Adam Jasiewicz (red.): Flora Polski. Rośliny naczyniowe. Tom III. Kraków: Instytut Botaniki im. W. Szafera PAN, 1992, s. 83-84. ISBN 83-85444-06-8.
- ↑ a b c d Biologia i ekologia jemioły pospolitej (Viscum album, Viscaceae) w Polsce w bazie „Prace badawcze” portalu Nauka Polska (OPI). [dostęp 11 grudnia 2008].
- ↑ Włodzimierz Seneta, Jakub Dolatowski: Dendrologia. Warszawa: Wydawnictwa Naukowe PWN, 1997. ISBN 83-01-12099-1.
- ↑ S. Białobok, Z. Hellwig (red.): Drzewoznawstwo. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, 1955.
- ↑ a b Viscum album. Plants For A Future. [dostęp 2008-12-11]. (ang.).
- ↑ Tomasz Dębiec , Pasożyt rośnie w siłę, Głos Lasu, 2019, s. 14 - 16 [dostęp 2023-09-14] .
- ↑ Andreas Richter , Marianne Popp , The physiological importance of accumulation of cyclitols in Viscum album L., „New Phytologist”, 121 (3), 1992, s. 431–438, DOI: 10.1111/j.1469-8137.1992.tb02943.x, ISSN 0028-646X [dostęp 2019-03-23] .
- ↑ Tytus Karpowicz: Księga puszczy. Warszawa: Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, 1966.
- ↑ Jemioła na dębie [online], www.zycieaklimat.edu.pl [dostęp 2022-01-29] .
- ↑ John Box , Oaks (Quercus spp.) parasitised by mistletoe Viscum album (Santalaceae) in Britain, „British & Irish Botany”, 1 (1), 2019, s. 39–49, DOI: 10.33928/bib.2019.01.039, ISSN 2632-4970 [dostęp 2022-01-29] (ang.).
- ↑ Hartmut Ramm i inni, Cultivation and development of Viscum album L., CRC Press, 2000, DOI: 10.1201/9780203304716-6/cultivation-development-viscum-album-hartmut-ramm-konrad-urech-markus-scheibler-gianfranco-grazi, ISBN 978-0-429-21986-3 [dostęp 2022-01-29] .
Bibliografia
- Włodzimierz Seneta, Jakub Dolatowski: Dendrologia. Warszawa: Wydawnictwa Naukowe PWN, 1997. ISBN 83-01-12099-1.
Linki zewnętrzne
- Henryk Różański. Jemioła – Viscum raz jeszcze. W: Medycyna dawna i współczesna
- BioLib: 40435
- EoL: 582687
- EUNIS: 175275
- Flora of North America: 200006582
- FloraWeb: 26634
- GBIF: 2889828
- identyfikator iNaturalist: 57512
- IPNI: 300881-2
- ITIS: 27906
- NCBI: 3972
- identyfikator Plant List (Royal Botanic Gardens, Kew): kew-2461327
- Plants of the World: urn:lsid:ipni.org:names:300881-2
- Tela Botanica: 72719
- identyfikator Tropicos: 19100033
- USDA PLANTS: VIAL2
- CoL: 7G5MJ