Jan III Waza

Deus protector noster Bóg naszym obrońcą Bene faciendo neminem timemus Czyniąc dobrze nikogo się nie boimy
Król Szwecji
Okres	od 29 września 1568 do 17 listopada 1592
Poprzednik	Eryk XIV Waza
Następca	Zygmunt III Waza
Książę Finlandii
Okres	od 1556 do 1563
Następca	Eryk XIV Waza
Dane biograficzne
Dynastia	Wazowie
Data urodzenia	20 grudnia 1537
Data śmierci	17 listopada 1592[a]
Ojciec	Gustaw I Waza
Matka	Małgorzata Leijonhufvud
Żona	Katarzyna Jagiellonka Gunilla Bielke
Dzieci	Zofia Johansdotter Gyllenhielm Juliusz Gyllenhielm August Gyllenhielm Lucrecja Gyllenhielm Izabella Wazówna Zygmunt III Waza Anna Wazówna Jan Waza
Multimedia w Wikimedia Commons

Jan III Waza (ur. 20 grudnia 1537 w zamku Stegeborg, zm. 17 listopada/27 listopada^[b] 1592 w Sztokholmie) – książę Finlandii w latach 1556–1563, król Szwecji w latach 1569–1592. Od 1581 pierwszy wielki książę Finlandii.

Syn Gustawa I Wazy i jego drugiej żony Małgorzaty Leijonhufvud. Wyznania protestanckiego. Książę Finlandii od 1556. W 1562 poślubił starszą o 11 lat Katarzynę Jagiellonkę. Związek małżeński zawarty został w Wilnie^[1]. Postępowanie brata król Eryk XIV Waza uznał za zdradę i w 1563 uwięził go wraz z Katarzyną na zamku Gripsholm. W 1567 uwolnieni zostali przez Radę Królestwa. Następnie, przy poparciu możnych Jan obalił rządy brata i objął tron szwedzki^[2]. W 1570 pokojem w Szczecinie zakończył wojnę z Danią (północna wojna siedmioletnia); w walkach z Rosją 1572–1583 jego dowódcy zdobyli m.in. Narwę. W czasie elekcji 1573 roku był wysunięty jako kandydat do tronu polskiego^[3]. Ponownie kandydował w elekcji 1575 roku^[4].

W 1587 zgodził się na elekcję syna Zygmunta na tron polski; wykształcony, interesował się teologią i historią, usiłował doprowadzić do zbliżenia między luteranizmem a katolicyzmem. Pod wpływem żony sprowadził do Szwecji zakon jezuitów a w 1576 zgodnie z jego wolą wprowadzono nową liturgię wzorowaną na katolickiej^[5]. Interesował się sztuką, szczególnie architekturą. Po śmierci Katarzyny poślubił Gunnillę z którą miał syna Jana urodzonego w 1589 roku. W tym samym roku Jan III zawiedziony niechęcią Polaków do walki przeciwko Moskwie próbował ściągnąć swojego syna do Szwecji. Jego decyzję zablokowała arystokratyczna Rada Królestwa (Riksråd), za co jej członkowie popadli w niełaskę. Jan III chcąc złamać szwedzką arystokrację zawarł przymierze z Karolem Sudermańskim. Jednak będąc już śmiertelnie chory Jan przywrócił urzędy odtrąconym arystokratom wymuszając na nich przyrzeczenie, iż po śmierci króla nie dopuszczą Karola do rządów w kraju.

Jego dewizą było łacińskie zdanie „Deus protector noster” (Bóg jest naszym obrońcą). Po jego śmierci jako zwolennika katolicyzmu odbył się zjazd w Uppsali (przedstawicieli szlachty, magnaterii i kleru) który zniósł narzuconą przez niego liturgię i ogłosił protestancki charakter państwa^[6].

• 
  portret autorstwa Ulriki Pasch, data nieznana
• 
  portret nieznanego autorstwa, II połowa XVI wieku, Muzeum Narodowe w Krakowie

• Larsson L.-O., Arvet Efter Gustav Vasa: En Berattelse Om Fyra Kungar Och Ett Rike, Wydawnictwo „Prisma”, Stockholm 2005, ISBN 91-518-4203-3.
• Ericsson L., Johan III: En Biografi, Wydawnictwo „Historiska Media”, Stockholm 2004, ISBN 978-9185057474.
• Praca zbiorowa: Svenskt biografiskt handlexikon, Wydawnictwo „Albert Bonniers Förlag”, Sztokholm 1906, [on-line] T. I. s. 549–550. (szw.) [dostęp 1 lutego 2011]
• Praca zbiorowa: Nordisk familjebok, Wydawnictwo „Nordisk familjeboks förlags aktiebolag”, Sztokholm 1910, [on-line] wyd. II. T. 12. s. 1432–1435. (szw.) [dostęp 1 lutego 2011]

• List Jana III, króla szwedzkiego do Anny Jagiellonki, królowej polskiej w sprawie wyboru na tron polski królewicza Zygmunta z dnia 1 III 1587 roku. dziedzictwo.polska.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2008-04-21)]. [dostęp 1 lutego 2011]