Humań

Humań
Умань
	; Park Zofiówka
Herb	Flaga
Państwo	Ukraina
Obwód	czerkaski
Burmistrz	Iryna Płetniowa
Powierzchnia	41 km²
Wysokość	166 m n.p.m.
Populacja (2019); • liczba ludności	; 82 762
Nr kierunkowy	+380 4744
Kod pocztowy	20300
	Położenie na mapie obwodu czerkaskiego Humań
	Położenie na mapie Ukrainy Humań
	48°45′N 30°13′E/48,750000 30,216667
	Multimedia w Wikimedia Commons
	Hasło w Wikisłowniku
	Informacje w Wikipodróżach
	Strona internetowa

Humań (ukr. Умань, Umań) – miasto na Ukrainie, w obwodzie czerkaskim, nad Umanką (dorzecze Bohu), siedziba administracyjna rejonu humańskiego.

Ośrodek przemysłu maszynowego, materiałów budowlanych i spożywczego^[2]; węzeł drogowy. W mieście znajdują się dwie szkoły wyższe i muzeum.

Historia

W Koronie Królestwa Polskiego

W czasach I Rzeczypospolitej Humań przynależał administracyjnie do województwa bracławskiego prowincji małopolskiej Korony Królestwa Polskiego. W 1569 hetman Roman Sanguszko odniósł pod Humaniem zwycięstwo nad Tatarami. W 1609 król Polski Zygmunt III Waza nadał Humań Walentemu Aleksandrowi Kalinowskiemu, określając w dokumencie to miejsce jako pustynią pewną „Umań” zwaną, w S[taro]stwie bracławskim leżącą, iako w uroczyskach swych to przezwisko pustyni się zawiera^[3]. Tutejszy zamek w XVII w. był jedną z najsilniejszych polskich twierdz wschodniego Podola. Zlokalizowany w pobliżu czarnego szlaku, stanowił posiadłość rodu Kalinowskich i był zdobywany kilkakrotnie przez Kozaków. W latach 1672–1699 Humań znajdował się przejściowo we władaniu Imperium Osmańskiego. W XVIII w. stanowił część rozległych posiadłości Potockich na wschodnim Podolu. Humań został wówczas przez Stanisława Kostkę Ortyńskiego połączony traktem z położonym na zachodzie województwa Brahiłowem. W 1748 Franciszek Salezy Potocki ufundował budowę nowego drewnianego kościoła katolickiego^[4]. W 1768 podczas koliszczyzny Kozacy i miejscowi ruscy chłopi wymordowali załogę twierdzy, mieszkańców i okoliczną ludność oraz Żydów i duchowieństwo unickie, którzy schronili się w Humaniu (rzeź humańska). U schyłku Rzeczypospolitej stacjonowała tu 8 Brygada Kawalerii Narodowej.

Ośrodek polski w zaborze rosyjskim

Po II rozbiorze Polski od 1793 w zaborze rosyjskim, jako siedziba powiatu humańskiego. W 1796 Stanisław Szczęsny Potocki założył dla żony Zofii Potockiej park, znany dziś jako Park Zofiówka. W latach 1815–1820 u Bazylianów w Humaniu uczyli się polscy romantyczni literaci, m.in. Józef Bohdan Zaleski, Seweryn Goszczyński i Michał Grabowski. W 1826 oddano do użytku nowy klasycystyczny kościół w Humaniu ufundowany przez Potockich. Po upadku powstania listopadowego dobra humańskie zostały odebrane Aleksandrowi Potockiemu przez cara rosyjskiego.

W okresie zaborów Humań stał się ważnym ośrodkiem szkolnym Polaków na wschodnim Podolu. W czasie zaborów naukę pobierali tu m.in. późniejsi polscy wojskowi (Wacław Budrewicz, Rajmund Duracz, Włodzimierz Hellmann, Edmund Malinowski, Franciszek Zieliński), pisarze (Marian Gorzkowski, Józef Jeżowski), ziemianie (Wojciech Zatwarnicki), lekarze (Fortunat Jurewicz, Ignacy Hoffman), profesorowie (Henryk Ułaszyn, Aleksander Kamiński, Leon Borowski), historycy (Edmund Liwski), działacze sportowi (Zenon Paruszewski), dziennikarze (Wacław Zagórski), prawnicy (Aleksander Dębski).

W 1897 r. mający 31 016 mieszkańców Humań był największym miastem Podola po Kamieńcu Podolskim. W wydanym w 1914 r. Przewodniku po ziemiach dawnej Polski, Litwy i Rusi Mieczysław Orłowicz podawał: "Humań, m. pow. gub. Kijowskiej z 34.000 m. Polaków około 2.100. Ma kościół pokapucyński, Sąd Okręg. w gmachu pobazyliańskim, progimnazyum męskie i sławną szkołę rolniczą. Do zarządu tej ostatniej należy słynny ogród Zofijówka (...) Księgarnia polska Witkowskiej. Hotele w Humaniu: Europejski, Francuski"^[5].

W czasie I wojny światowej w 1915 adwokat Mirosław Sawicki założył tu Polskie Towarzystwo Pomocy Ofiarom Wojny w Humaniu.

Okres walk o miasto i czasy ZSRR

7 kwietnia 1918 odbył się uroczysty przemarsz Wojska Polskiego przez Humań.

Podczas wojny ukraińsko-radzieckiej, oddziały Hryhorijewa w 1919 r. zamordowały 300–400 Żydów^[6]. Od 1922 do 1991 część ZSRR. W 1934 Sowieci odebrali kościół Wniebowzięcia NMP katolikom^[4]. Około 20 lipca 1941 r. NKWD zamordował w Humaniu ok. 700–800 więźniów doprowadzonych z Czortkowa.

Podczas okupacji hitlerowskiej, 1 października 1941 roku Niemcy utworzyli getto dla żydowskich mieszkańców. Przebywało w nim około 15000 osób. 10 kwietnia 1942 roku Niemcy zlikwidowali getto, a Żydów zamordowali poza miastem i w samym getcie. Sprawcami zbrodni byli policjanci z 304 batalionu policji, Sonderkommando 4b dowodzone przez SS-Sturmbannführer Güntera Herrmanna oraz litewska i ukraińska policja^[7].

W 1989 liczyło 90 596 mieszkańców^[8]^[9].

Czasy po uzyskaniu niepodległości przez Ukrainę

W 2013 liczyło 87 111 mieszkańców^[10].

W nocy 27-28 kwietnia 2023 w rosyjskim ataku zginęły 23 osoby, w tym sześcioro dzieci^[11].

Zabytki

park Zofiówka (koniec XVIII wieku) powstały z inicjatywy Stanisława Szczęsnego Potockiego^[12], wojewody ruskiego, jako dar dla jego trzeciej żony, Zofii. Park miał 150 ha powierzchni i stanowił jeden z najpiękniejszych parków w Europie. Powstał nad malowniczym jarem rzeki Kamionka. W centrum wykopano dwa sztuczne stawy z różnicą poziomów 20 m. Budowniczy Ludwik Metzell opracował układ wodociągów, kanałów, wodotrysków, fontann i kaskad. Z Francji i Włoch sprowadzano marmury i gotowe rzeźby. Wybudowano altany, sztuczne groty; wytyczono aleje i ścieżki spacerowe z posągami, obeliskami, wazonami i platformami widokowymi. Park został skonfiskowany przez cara Mikołaja I za udział w powstaniu listopadowym Aleksandra Potockiego, syna Szczęsnego. W XIX wieku przeprowadzono zmiany, w 1841 roku wybudowano altanę chińską, klasycystyczny Pawilon Flory i Pawilon Różowy oraz bramę wjazdową z dwoma pawilonami odźwiernych. W czasach sowieckich Zofiówka utraciła wiele ze swego blasku; obecnie utrzymana jest w dobrym stanie i odwiedzana przez turystów
Kościół katolicki pw. Wniebowzięcia NMP^[4] (I poł. XIX w.)
dawny klasztor bazylianów z lat 1765–1784
hala targowa (II poł. XVIII w.)
Sobór św. Mikołaja, wzniesiony w latach 1809–1812, katedra eparchii humańskiej
dworzec kolejowy z 1890 r.
kościół protestancki z końca XIX w.
gmach gimnazjum żeńskiego z 1900 r.
wieża ciśnień z pocz. XX w.
grób Nachmana z Bracławia

Obiekty niezachowane:

Park Zofiówka
Kościół Wniebowzięcia NMP
National University of Horticulture
Sobór św. Mikołaja
Sadova Street
Grób Nachmana z Bracławia
Humań około 1785 roku
Kościół Wniebowzięcia NMP w 1870 r. na rysunku Napoleona Ordy
Mapa województwa bracławskiego z 1648 r. z Humaniem we wschodniej części województwa
Pomnik Gonty i Żeleźniaka z 2015 r. - sprawców Rzezi humańskiej

Osoby

Urodzeni w Humaniu

Leon Borowski – polski inżynier
Włodzimierz Józef Dobrowolski – podpułkownik lekarz Wojska Polskiego
Eugeniusz Dziewulski – polski dyrygent, kierownik muzyczny i dyrektor teatru, reżyser, scenograf
Radosław Nowakowski – polski wojskowy, oficer Marynarki Wojennej, kawaler Orderu Virtuti Militari
Aleksiej Radzijewski – radziecki dowódca wojskowy ukraińskiego pochodzenia, generał armii, Bohater Związku Radzieckiego
Irena Sandecka – polska poetka, nauczycielka
Witold Sawicki – polski harcmistrz i historyk prawa
Iwan Skoropadski – kozacki hetman
Stefan Tarnawski – polski lekarz wojskowy, generał brygady, żołnierz Armii Krajowej
Mirosław Vitali – polski lekarz
Janusz Julian Wierusz-Kowalski – polski działacz polityczny, instruktor harcerski
Stefan Wolski – polski poeta i prozaik, adwokat

Związani z Humaniem

Józef Jeżowski – polski filolog klasyczny, poeta, tłumacz, współzałożyciel Towarzystwa Filomatycznego
Nachman z Bracławia – rabin chasydzki
Zofia Potocka – polska arystokratka (tytułowana hrabiną), stambulska kurtyzana pochodzenia greckiego, według legendy niewolnica sułtana, metresa wielu osobistości
Edward Przewóski – polski adwokat i publicysta
Mirosław Sawicki – polski adwokat i działacz harcerski
Michał Sierakowski – polski biskup rzymskokatolicki, proboszcz w Humaniu
Iwan Skoropadski – hetman Lewobrzeżnej Ukrainy
Oskar Żawrocki – polski działacz harcerski