Grzyby psylocybinowe lub grzyby halucynogenne („grzybki halucynki” lub „magiczne grzybki”^[1]) – grzyby o działaniu psychoaktywnym zawierające związki psychodeliczne, które po spożyciu w małych dawkach wywołują u człowieka głównie zaburzenia percepcji, zmienność myśli lub nastroju, przy zachowanej świadomości i minimalnym wpływie na pamięć czy orientację, natomiast rzadko wywołują prawdziwe halucynacje^[1].

Wywierając wpływ na świadomość sprawiają, że czas, przestrzeń, kolory i dźwięk są inaczej odbierane po ich spożyciu^[2]). Mogą pojawić się halucynacje wzrokowe, tzn. osoba po ich spożyciu może widzieć rzeczy w rzeczywistości nieistniejące^[2], lub doświadczać rzeczy, których nie ma^[2]. Grzyby halucynogenne nasilają też odczucia i zmieniają sposób postrzegania własnej osoby i otoczenia^[2].

Określenie „grzyby psylocybinowe”, czyli popularna nazwa dla grzybów, które wpływają na świadomość, pochodzi od związku chemicznego – psylocybiny, który występuje w wielu gatunkach zaliczanych do tych grzybów.

Jest to grupa grzybów niebędąca taksonem. Łączy je fakt, że zawierają psychodeliczne substancje psychoaktywne, które wpływają na świadomość, mogą wywoływać halucynacje i prowadzić do przeżycia tzw. doświadczenia psychodelicznego, czyli po angielsku trip^[2].

Są stosowane przede wszystkim eksperymentalnie, długotrwałe używanie jest spotykane sporadycznie^[3].

Za działanie psychoaktywne odpowiadają dwa związki chemiczne wytwarzane przez te grzyby: psylocybina (głównie odpowiedzialna za efekt działania substancja, która w organizmie ulega przemianie do aktywnej farmakologicznie psylocyny^[1]) i psylocyna (obecna w grzybie w mniejszych ilościach^[1])^[2] oraz w niektórych przypadkach baeocystyna i norbaeocystyna^[1], które uważa się za słabiej działające^[1].

Nie powodują uzależnienia fizycznego ani psychicznego^[2]. Mogą jednak prowadzić do wywołania napadów paniki lub lęku, które sporadycznie mogą być śmiertelne w skutkach^[3]. Efekty toksyczne długoterminowe obejmują możliwość pojawienia się tzw. flashbacks^[3]. Ich stosowanie łącznie z innymi środkami psychoaktywnymi i alkoholem zwiększa ryzyko działań niepożądanych oraz przykrych doświadczeń psychodelicznych, tzw. bad trip^[3] i nie jest zalecane^[3]. Stosowanie przez osoby niestabilne psychicznie, pacjentów chorych psychicznie lub osoby genetycznie obciążone ryzykiem zaburzeń psychicznych może prowadzić do ujawnienia lub zaostrzenia takich zaburzeń, np. psychozy^[3] i w związku z powyższym jest niewskazane^[3]. Absolutnie odradza się prowadzenie samochodu lub obsługiwanie maszyn po ich spożyciu, gdyż stanowi to zagrożenie dla życia^[4].

Grzyby o właściwościach halucynogenno-psychodelicznych występują w naturze. Większość z nich to małe, brązowe lub brązowo-żółte grzyby^[1], które łatwo pomylić podczas zbierania w lesie z grzybami niezawierającymi psylocybiny, niejadalnymi lub trującymi^[1]. Ze względu na morfologiczne podobieństwo do innych gatunków (np. pieczarki dwuzarodnikowej) zdarzają się także niezamierzone przypadki konsumpcji grzybów o właściwościach psychoaktywnych^[1]. Cechą charakterystyczną dla rodzaju Psilocybe jest zmiana zabarwienia miąższu grzyba na kolor niebieski lub zielony podczas krojenia lub miażdżenia^[1]. W klimacie umiarkowanym, w tym również w Polsce, występuje łysiczka lancetowata.

W Ameryce Południowej i Ameryce Środkowej znane są od tysięcy lat, a ich „magiczny” efekt działania był wykorzystywany podczas obrzędów religijnych jako ułatwiający kontakt z bogami^[2].

Termin grzyby halucynogenne odnosi się zwykle do grzybów psylocybinowych (zawierających psylocybinę i psylocynę), choć obejmuje też muchomory zawierające muscymol i kwas ibotenowy (zwykle chodzi o muchomora czerwonego, którego spożycie prowadzi do wystąpienia stanu delirium i towarzyszących mu halucynacji)^[1].

Zdarza się, że grzyby sprzedawane jako halucynogenne zostają sfałszowane przez nasączenie zwykłych grzybów konsumpcyjnych substancjami halucynogennymi, tj. LSD i PCP lub innymi^[1], albo w ogóle nie zawierają związku halucynogennego^[1].

Obecnie trwają badania nad zastosowaniem grzybów psylocybinowych w leczeniu stanów lękowych u pacjentów terminalnie chorych i depresji^[5][6][7][8].

W Tassili, Algieria odkryto malunki naskalne przedstawiające przypuszczalnie grzyby psylocybinowe oraz przemiane osoby po ich spożyciu. Określono, że powstały one w okresie pomiędzy 9000 a 7000 p.n.e. co potencjalnie czyniłoby je najstarszym etnomykologicznym znaleziskiem dotychczas^[9].

Na podstawie datowanych na tysiące lat kamiennych figurek, przedstawiających grzyby z trzonem w formie człowieka lub zwierzęcia i nakryciem w formie kapelusza na głowie^[10], które znaleziono podczas wykopalisk archeologicznych w Meksyku i Gwatemali, wyciągnięto wniosek, że najprawdopodobniej już wtedy ludzie stosowali grzyby halucynogenne^[11]. Późniejsze badania wykazały, że grzyby halucynogenne były stosowane nie tylko przez Indian meksykańskich, ale także Indian z Ameryki Środkowej i Południowej, a także w innych częściach świata od około 2200 lat^[12].

Teonanácatl to nazwa grzybów halucynogennych w języku Azteków^[12] i Indian Ameryki Środkowej^[11][13]. Pierwsza wzmianka o teonanácatl pochodzi z szesnastowiecznego Kodeksu Florenckiego, spisywanego przez katolickiego księdza Bernardino de Sahagúna^[12]. Hiszpańscy kolonizatorzy zakazali Indianom stosowania grzybów halucynogennych podczas rytuałów, lecz rdzennej ludności udało się zachować tę tradycję w tajemnicy przez cztery wieki. Przez cały ten okres nie pojawiały się żadne wzmianki w literaturze naukowej o grzybach halucynogennych, a nawet niektórzy podawali w wątpliwość ich istnienie, jak np. w 1916 roku^[12] amerykański botanik William Safford, który uważał, że kronikarze hiszpańscy pomylili grzyba halucynogennego z kaktusem o nazwie pejotl^[11].

Dopiero w 1938 roku Amerykanin Richard Schultes, student botaniki, który nie dowierzał wersji Safforda, jakoby Indianie (znani ze znajomości roślin) mogli pomylić grzyba z kaktusem, przywiózł z wyprawy do Meksyku grzyba Teonánacatl, którego udało mu się zidentyfikować podczas badań na uniwersytecie^[11][12]. W rok później Schultes opublikował artykuł na temat świętych grzybów meksykańskich^[11] pt. Plantae Mexicanae II: The Identification of Teonanacatl, a Narcotic Basidiomycete of the Aztecs^[12], zaś następne lata poświęcił odkrywaniu flory w dolinie rzeki Amazonki^[11].

Opis indiańskiego rytuału z grzybami halucynogennymi, który ukazał się w czasopiśmie „Life” 10 czerwca w 1957^[13] zawdzięczamy nowojorskiemu bankierowi R. Gordonowi Wassonowi – białemu, którego dopuszczono do uczestnictwa w nocnym obrzędzie Indian-Mazateków^[11][14], który miał miejsce w meksykańskiej wiosce w 1955 roku^[13]. Podczas ceremonii najpierw oddano cześć grzybom halucynogennym, po czym zostały skonsumowane (wolno żute i połknięte)^[13]. Reportaż Wassona zapoczątkował rozwój popularności magicznych grzybów na Zachodzie, szczególnie wśród hippisów^[11]. Zsyntetyzowano i przeanalizowano związki chemiczne odpowiedzialne za działanie halucynogenne: psylocybinę i psylocynę. Firma Sandoz wypuściła na rynek syntetyczną psylocybinę^[11].

Na uniwersytecie Harvarda w latach 60. zostały przeprowadzone eksperymenty z psylocybiną, którymi kierował psycholog Timothy Leary^[11].

W 1963 odkryto, że także występująca powszechnie w Europie łysiczka lancetowata zawiera psylocybinę^[11].

Kilkanaście lat później w USA w 1976 roku ukazał się podręcznik na temat hodowania grzybów, który stał się bestsellerem. Tym niemniej aż do początku lat 90. grzyby halucynogenne pozostawały trudno dostępne i pojawiały się tylko na nielicznych przyjęciach.

Pierwszy sklep (tzw. smartshop) oferujący świeże grzyby halucynogenne otwarto w Holandii w październiku 1993 roku^[11]. Od 1 grudnia 2008 roku sprzedaż i posiadanie grzybów halucynogennych zostały w Amsterdamie zakazane. Przyczyną była seria wypadków, którym ulegli turyści po zażyciu grzybków halucynogennych (tzw. paddo’s)^[15].

Grupa grzybów psylocybinowych obejmuje grzyby następujących rodzajów: łysiczki, Conocybe, Copelandia, Gymnopilus, Inocybe oraz kołpaczki^[1].

Do najczęściej stosowanych gatunków grzybów halucynogennych należą^[2]:

• łysiczka lancetowata (Psilocybe semilanceata)
• łysiczka meksykańska (Psilocybe mexicana)
• Psilocybe cubensis
• Psilocybe azurescens
• Psilocybe tampanensis
• Copelandia cyanescens (występuje m.in. na Bali i Hawajach)

W Polsce najbardziej popularne grzyby psylocybinowe to łysiczki lancetowate.

Grzyby psylocybinowe są używane z różnych powodów, np. u ludzi młodych wynika to z chęci eksperymentowania, w innych grupach wiekowych w celach rekreacyjnych lub w związku z zainteresowaniem kulturą lat 60. XX wieku^[2]. Mogą być konsumowane świeże lub suszone grzyby, lub ich części. Czasami parzy się z nich „herbatę” lub dodaje do potrawy, albo umieszcza w tabliczce czekolady^[4], aby zamaskować nieprzyjemny smak. Po spożyciu efekt halucynogenny pojawia się po około 30 minutach^[1] i utrzymuje się od 3 do 7 godzin, przy czym najsilniejsze doznania z reguły występują w pierwszych dwóch godzinach. Po spożyciu grzybów halucynogennych i pojawieniu się ich planowanych lub niezaplanowanych efektów – nie ma możliwości przerwania ich dalszego działania^[2]. Ilość związków aktywnych jest inna w każdym egzemplarzu grzyba. W grzybach suszonych związki aktywne są bardziej skoncentrowane. Ta sama niewielka ilość grzyba suszonego może wywierać działanie kilka razy silniejsze niż w przypadku grzyba świeżego tego samego gatunku^[2]. Używanie grzybów psylocybinowych ogranicza ich nieprzyjemny smak oraz lekkie nudności, które wywołują^[2]. Osoby, które miały przykre doświadczenia po pierwszym zażyciu grzybów psylocybinowych rezygnują z ich ponownego użycia^[2].

 Osobny artykuł: Psylocybina#Działanie.

Doświadczenie psychodeliczne występuje u osoby dorosłej po spożyciu około 4 do 12 miligramów substancji czynnej, przy czym dawka 8 mg może wywoływać u osób wrażliwych, nieprzyjemne, często trudne do opanowania doznania^[2]. Trwa od 2 do 6 godzin^[2], po czym następuje okres powrotu do „normalności”, trwający także od 2 do 6 godzin^[2].

Powtórzenie stosowania grzybów psylocybinowych w odstępie kilkudniowym sprawia, że nie wywołują praktycznie żadnego efektu^[2]. Stosowanie grzybów psylocybinowych tylko od czasu do czasu (w dużych odstępach czasu) nie wymaga zwiększania dawki^[2]. Efekty wywoływane przez grzyby psylocybinowe zależą od wielu czynników, np. gatunku grzyba, skonsumowanej dawki, masy ciała (przy niższej masie ciała ta sama dawka wywołuje silniejszy efekt) i zawartości żołądka (ta sama dawka zażyta na pusty żołądek daje silniejszy efekt)^[2] i mogą być odczuwane jako przyjemne lub złe^[2]. Grzyby psylocybinowe oddziałują silniej na kobiety^[2].

Czynniki, które mogą przyczynić się do negatywnych odczuć po zażyciu grzybów psylocybinowych^[2]:

• indywidualna nadwrażliwość
• nieodpowiednie otoczenie
• za wysoka dawka
• złe samopoczucie przed zażyciem

Krótkoterminowe efekty psychiczne po zażyciu dawki grzybów psylocybinowych mogą obejmować^[2]:

• rozluźnienie
• dobry nastrój
• nasilenie już istniejących odczuć (głębsze odczuwanie)
• zaostrzenie zmysłów
• wizualne halucynacje
• zniekształcenie lub czasami całkowita zmiana spostrzegania czasu i przestrzeni, kolorów i dźwięków (efekty charakterystyczne dla doświadczenia psychodelicznego)
• nagły przypływ kreatywnych myśli

Do negatywnych efektów psychicznych, które mogą wystąpić po zażyciu dawki grzybów psylocybinowych należą^[2]:

• zdezorientowanie
• zaniepokojenie
• poirytowanie
• utrata samokontroli
• napady lęku, np. wynikające z przerażających halucynacji
• zaburzenia urojeniowe, np. paranoja prześladowcza
• obawa, że doświadczenie psychodeliczne nigdy się nie skończy
• depresja

Powyższe nieprzyjemne objawy są często określane przez użytkowników jako tzw. bad trip^[1] i mogą obejmować także uczucie depersonalizacji, napady paniki i stany zbliżone do psychozy^[1].

Efekty fizyczne po zażyciu dawki grzybów psylocybinowych mogą być przyjemne lub niemiłe i mogą obejmować^[1][2]:

• rozluźnienie mięśni
• ból mięśni
• chęć śmiania się
• uczucie zimna i chłodu
• dreszcze
• ból żołądka
• ból brzucha
• lekkie zawroty głowy
• problemy z koordynacją
• lekkie skurcze mięśni twarzy
• nudności
• rozszerzenie źrenicy
• pragnienie
• „nogi jak z gumy”
• łagodną lub średnią tachykardię
• łagodnie lub średnio przyspieszone oddychanie
• podniesienie ciśnienia tętniczego krwi
• wymioty
• biegunkę
• osłabienie
• nieprzyjemne uczucie następnego dnia

Temperatura ciała pozostaje z reguły normalna^[1].

Długoterminowe efekty związane ze stosowaniem grzybów psylocybinowych, to możliwość wystąpienia zaburzeń psychicznych, tj. lęk i psychozy u osób predysponowanych^[2].

Inne zagrożenia związane ze stosowaniem grzybów psylocybinowych^[2]:

• ryzyko wynikające z niewłaściwej oceny otaczającej sytuacji
• pojawienie się napadu paniki, gdy grzyby zadziałają zbyt silnie

Efekt flashback oznacza ponowne wystąpienie halucynacji w kilka dni lub tydzień po (nawet jednorazowym) zażyciu grzybów psylocybinowych^[3]. Osobom, u których wystąpiły tzw. flashbacks nie zaleca się ponownego stosowania innych psychodelików ani marihuany^[16]. Zespół Hallucinogen Persisting Perception Disorder (skrót HPPD) jest bardzo rzadki, ale może utrzymywać się jeszcze przez miesiące lub lata po zażyciu środków halucynogennych^[3]. Występuje głównie po stosowaniu LSD, a w mniejszym stopniu po grzybach halucynogennych^[3]. W większości przypadków flashbacks pojawiały się u osób z wcześniejszymi zaburzeniami psychiatrycznymi lub u stosujących różne substancje narkotyczne^[3].

Stosowanie grzybów psylocybinowych nie prowadzi do rozwoju uzależnienia fizycznego. Uzależnienie psychiczne pojawia się bardzo rzadko i jeżeli dana osoba nie może obejść się bez stosowania grzybów psylocybinowych, to raczej ma to związek z jej osobowością i wynika z chęci doświadczania wrażeń i przeżyć podczas doświadczenia psychodelicznego^[2].

Inne czynniki ryzyka związane ze stosowaniem grzybów psylocybinowych^[2]

• możliwość pomylenia grzyba psylocybinowego z gatunkiem trującym podczas zbioru z siedlisk naturalnych
• łatwość przedawkowania, gdyż po wyglądzie grzyba nie można ocenić zawartości substancji psychoaktywnych plus gatunki grzybów psylocybinowych różnią się między sobą aktywnością; w przypadku przetworów z grzybami nie jest możliwa ocena spożytej ilości
• możliwość wystąpienia problemów z żołądkiem, wątrobą i nerkami w przypadku przyjęcia zbyt wysokiej dawki
• nieprzewidywalne w skutkach interakcje z alkoholem lub innymi narkotykami
• negatywny wpływ na szybkość reagowania, prowadzenie pojazdów mechanicznych i obsługiwanie maszyn (podczas działania odgrywa rolę brawurowe zachowanie, zaś do 5–6 godzin po działaniu utrzymuje się stan niedostatecznej koncentracji i rozkojarzenia)
• bezwzględne przeciwwskazanie w ciąży (nie zostało zbadane ewentualne działanie teratogenne ani mutagenne^[3])
• przeciwwskazanie dla osób osłabionych (w złej kondycji), chorych na astmę, cierpiących na niedomagania lub choroby serca, wątroby i nerek oraz dla osób zażywających leki
• przeciwwskazanie dla osób z problemami psychiatrycznymi i poważnymi problemami psychicznymi, dotyczy także tych osób, które w przeszłości miały depresję lub psychozę
• przeciwwskazanie dla osób w młodym wieku, w przypadku złego doświadczenia psychodelicznego pojawia się m.in. lęk i zaburzenia świadomości, które mogą okazać się groźne dla osób młodych nieznających dobrze siebie

Jeżeli osoba po zażyciu grzybów psylocybinowych przeżywa tzw. złe doświadczenie psychodeliczne, to należy ją uspokoić, rozmawiać z nią, trzymać za ręce, wyjaśnić, że złe doświadczenia miną, zapewnić jej pobyt w bezpiecznym i spokojnym miejscu, starać się odwrócić jej uwagę od efektów, które pojawiły się po spożyciu grzybów, a przede wszystkim nie zostawiać jej samej^[2]. Niektórzy uważają, że zjedzenie słodyczy lub dawki witaminy C pomaga zahamować doświadczenie psychodeliczne^[2]. Inni zalecają również głębokie oddychanie^[16]. Jeżeli sytuacja pogarsza się, staje się niebezpieczna lub uczucie lęku utrzymuje się godzinami, to należy skontaktować się z lekarzem^[2].

Postępowanie kliniczne w przypadku bardzo ostrego lęku obejmuje właściwą formę psychoterapii oraz leczenie objawowe, jeżeli zachodzi taka konieczność^[16]. Podaje się lek przeciwlękowy lub uspokajający (zaleca się diazepam)^[16], przy czym nie istnieją oficjalne wytyczne ze względu na niewystarczającą ilość danych w literaturze naukowej oraz mocno zindywidualizowane objawy, które są zależne od osobniczej wrażliwości pacjenta oraz warunków zewnętrznych^[16]. Leki przeciwpsychotyczne powinny zostać użyte tylko wtedy, gdy zawiodły inne sposoby^[16] i zaburzenie ma niezwykle ostry przebieg^[16]. Wydaje się, że czasami lepiej jest pozwolić na całkowite wydziałanie i usunięcie grzybów z organizmu oraz osiągnięcie stanu katharsis^[16].

We wszystkich państwach Unii Europejskiej grzyby halucynogenne są objęte restrykcjami na mocy odpowiednich ustaw^[17].

W Polsce takie grzyby uznawane są za preparaty zawierające psylocynę^[18] wymienioną w akcie wykonawczym do Ustawy o przeciwdziałaniu narkomanii, jako substancja psychotropowa z grupy I-P^[19], której posiadanie, wbrew przepisom ustawy, podlega karze^[20]

Aktualnie psylocybina i psylocyna – aktywne związki obecne w grzybach halucynogennych – nie są stosowane w leczeniu ludzi^[1]. W latach 60. XX wieku zostały przeprowadzone eksperymenty psychoterapeutyczne i mistyczne z syntetyczną psylocybiną, produkowaną przez firmę Sandoz pod nazwą Indocybin^[1][4]. Od lat 90. XX wieku ponownie są przeprowadzane badania kliniczne nad potencjalnym zastosowaniem w leczeniu trudnych do opanowania schorzeń psychiatrycznych, tj. OCD, przewlekła depresja^[21], zespół stresu pourazowego, choroba alkoholowa czy stany lękowe u pacjentów w stanie terminalnym^[1][4][22].

• etnobotanika

• Marek Wieczorek. The effect of particular active substances of hallucinogenic mushrooms/Działanie niektórych substancji aktywnych grzybów halucynogennych. „Folia Biologica et Oecologica”. 10 (1), s. 40–48, 2014. DOI: 10.2478/fobio-2014-0014. 
• Grzyby. hyperreal.info. [dostęp 2014-12-30].