Gołąb wędrowny

Ectopistes migratorius[1]
(Linaeus, 1766)
Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	zwierzęta
Typ	strunowce
Podtyp	kręgowce
Gromada	ptaki
Podgromada	Neornithes
Infragromada	ptaki neognatyczne
Rząd	gołębiowe
Rodzina	gołębiowate
Podrodzina	gołębie
Rodzaj	Ectopistes[2] Swainson, 1827
Gatunek	gołąb wędrowny
Synonimy
Columba migratoria Linnaeus, 1766
Kategoria zagrożenia (CKGZ)[3]
wymarły
Zasięg występowania
tereny lęgowe      zimowiska
Systematyka w Wikispecies
Multimedia w Wikimedia Commons

Gołąb wędrowny^[4] (Ectopistes migratorius) – wymarły gatunek ptaka z rodziny gołębiowatych (Columbidae), zamieszkujący niegdyś Amerykę Północną. Był to prawdopodobnie najliczniej występujący gatunek ptaka zamieszkujący kulę ziemską.

Po raz pierwszy zgodnie z zasadami nazewnictwa binominalnego gatunek ten opisał Karol Linneusz w 1766 w 12. edycji Systema Naturae. Autor nadał mu nazwę Columba migratoria^[5]. Gołąb wędrowny był przedstawicielem monotypowego rodzaju Ectopistes utworzonego przez Williama Swainsona w 1827 roku^[6]. Ze względu na podobieństwo upierzenia do gołębiaka długosternego (Zenaida macroura) możliwe, że E. migratorius był blisko z nim spokrewniony^[7]. Międzynarodowy Komitet Ornitologiczny nie wyróżnia żadnych podgatunków gołębia wędrownego^[8].

Nazwa rodzajowa: greckie εκτοπιστης ektopistēs – wędrowiec, migrant < εκτοπιζω ektopizō – migrować, wyjechać za granicę^[9].
Epitet gatunkowy: łacińskie migratorius – migrant, migrujący < migrator, migratoris – wędrowiec < migrare – migrować^[10].

Gołębie wędrowne występowały we wschodniej i centralnej Kanadzie i Stanach Zjednoczonych^[11]. Główne obszary lęgowe roztaczały się od Wielkich Jezior na wschód po stan Nowy Jork; zimowiska leżały w większości od Arkansas i Karoliny Północnej po stany leżące u wybrzeża Zatoki Meksykańskiej. W momencie odkrycia Ameryki Północnej przez Europejczyków żyło prawdopodobnie 3 do 5 miliardów gołębi wędrownych; możliwe, że stanowiły od 25 do 40% populacji wszystkich ptaków w Stanach Zjednoczonych^[12].

Długość ciała ok. 39–42 cm; samica mniejsza^[12]. Długość skrzydła 175–215 mm, ogona 175–210 mm, dzioba 15–18 mm, skoku 25–28 mm^[7]. Głowa i wierzch ciała samca były jednolicie szaroniebieskie z czarnymi pasami na zgięciu skrzydła oraz pokrywach skrzydłowych. Na gardle można było dostrzec nieco różowej opalizacji; z tyłu szyi pióra połyskiwały brązowo, zielono i fioletowo. Dolna część gardła i piersi były barwy jasnoróżanej; kolor ten stopniowo przechodził w biały aż do dolnej części brzucha. Tęczówki jasnoczerwone, drobny dziób czarny; nogi i stopy czerwone. Samicę odróżniało bardziej matowe upierzenie, szarobrązowa głowa i wierzch ciała oraz cynamonowy nalot na piersi^[12].

Środowiskiem życia gołębia wędrownego były lasy oraz różne nizinne obszary otwarte. Lęgi ptaki odbywały głównie w lasach z drzewami zrzucającymi liście lub mieszanych, ale gnieździły się także w lasach galeriowych^[7]. Większość pożywienia stanowiły bukwie, żołędzie, kasztany, nasiona i jagody; w lecie ptaki uzupełniały dietę o bezkręgowce^[12]. Żerowały głównie na ziemi w lasach, ale odwiedzały także przyległe obszary trawiaste i rolnicze^[7]. Były ptakami koczującymi, żyły i przemieszczały się w grupach liczących niekiedy miliony osobników^[11]. Ptaki podejmowały regularne wędrówki. Zimą osobniki z Kanady i północnych stanów USA przenosiły się do południowej części Stanów Zjednoczonych; zimowiska sięgały centralnego Meksyku. Według obserwatorów stada były tak liczne, że podczas ich przelotu robiło się ciemniej^[7]; wedle szacunków mogły lecieć z prędkością sięgającą 26 m/s^[12].

Gołąb wędrowny gniazdował kolonijnie; obszary kolonii miały kształt pasa. Niektóre mierzyły 65 km długości i jedynie kilka kilometrów szerokości. W latach 70. XIX wieku większość kolonii miała mieć wymiary około 15 na 5 km. Okres lęgowy trwał od marca do września, osiągając najintensywniejszy przebieg w kwietniu i maju. Gniazdo stanowiła niespójna platforma z luźno ułożonych gałęzi; niekiedy jaja mogły być widoczne od spodu. W zniesieniu było jedno lub dwa jaja o białej skorupce^[7]; ich wymiary to około 25–38 na 28–39 mm^[13]. Inkubacja trwała 12–13 dni, zaś młode po około 13–14 dniach stawały się w pełni opierzone^[7].

Gołąb wędrowny to gatunek wymarły. Przyczyn wymarcia jest kilka; jako główne BirdLife International uznaje wycinkę lasów, przez co gołębie wędrowne traciły główne źródło pożywienia, polowania na dużą skalę oraz pomór rzekomy drobiu^[11]. Mimo że już wcześniej rdzenni mieszkańcy polowali na te gołębie, intensywne zabijanie ptaków rozpoczęło się dopiero w XIX wieku. Ze względu na kolonijny tryb życia ofiarą padało wiele ptaków naraz. Do metod polowań na gołębie wędrowne prócz odstrzału zalicza się łapanie ich w sieci, wypychanie młodych z gniazda kijami, zatrucia oparami palącej się siarki (ptaki z drzew spadały na ziemię). Ptaki odławiano na użytek własny lub celem sprzedaży; zdarzały się tak niskie ceny jak 50 centów za tuzin. Spadek liczebności zaobserwowano w latach 60. XIX wieku, mimo tego nie zaprzestano polowań^[12]. Przypuszcza się, że ostatni dziki osobnik został zastrzelony w roku 1900 w Ohio^[7]. W latach 1909–1912 American Ornithologists’ Union zaoferowało nagrodę w wysokości 1500 dolarów dla każdego, kto odnajdzie gniazdo lub kolonię gołębia wędrownego, jednak poszukiwania były bezskuteczne^[12]. 1 września 1914 o godzinie 15 w Cincinnati Zoo padł ostatni przedstawiciel gatunku, 29-letnia samica Martha (nazwana na cześć Marthy Dandridge Custis Washington)^[12]; wcześniej, w 1910 padły dwa samce, które zamieszkiwały z nią w tym samym zoo^[14]. Jej ciało przekazano do Smithsonian Institution, gdzie wystawiana była w postaci wypchanego okazu z inskrypcją informującą o dacie śmierci, wieku ptaka i wymarciu gatunku. Obecnie wypchana Martha dalej znajduje się w zbiorach tejże instytucji, ale nie jest wystawiona^[12]; jedynie w ramach setnej rocznicy wymarcia gatunku pokazano wypchaną Marthę na wystawie Once There Were Billions (czerwiec 2014–wrzesień 2015)^[14]. Wypchany okaz gołębia wędrownego znajduje się też w zbiorach Muzeum Przyrodniczego Uniwersytetu Wrocławskiego^[15].