Gibbonowate
| Hylobatidae[1] | |||
| J.E. Gray, 1870[2] | |||
 Przedstawiciel rodziny – gibbon białoręki (Hylobates lar) | |||
| Systematyka | |||
| Domena | |||
|---|---|---|---|
| Królestwo | |||
| Typ | |||
| Podtyp | |||
| Gromada | |||
| Podgromada | |||
| Infragromada | |||
| Rząd | |||
| Podrząd | |||
| Infrarząd | |||
| Parvordo | |||
| Nadrodzina | |||
| Rodzina |
gibbonowate | ||
| Typ nomenklatoryczny | |||
|
Hylobates Illiger, 1811 | |||
| Synonimy | |||
|
| |||
| Rodzaje | |||
| |||
Gibbonowate[9], gibonowate[10], gibony, gibbony (Hylobatidae) – rodzina średniej wielkości ssaków naczelnych z nadrodziny człekokształtnych (Hominoidea) w obrębie infrarzędu małpokształtnych (Simiiformes) o długich kończynach wyspecjalizowanych w życiu nadrzewnym. W zapisie kopalnym znane od miocenu.
Występowanie
Występują w tropikalnych i subtropikalnych lasach Archipelagu Malajskiego, Półwyspu Indyjskiego, Półwyspu Indochińskiego i południowych Chin[11][12].
Charakterystyka
Niewielkie małpy bez ogona, z długimi, smukłymi kończynami. Ciało pokryte czarnym, szarym lub brązowym futrem z jasnym obramowaniem dłoni, stóp i twarzy. Gatunki z rodzaju Hylobates są najmniejszymi małpami człekokształtnymi (od 4-8 kg). Z kolei siamang wielki może mięć ciężar ciała wynoszący około 13 kg przy blisko 1 metrze wysokości. U samców niektórych gatunków, a w przypadku siamanga również u samicy, występuje worek krtaniowy pełniący funkcję rezonatora. Na pośladkach występują nagnioty pośladkowe, nie występują natomiast worki policzkowe.
| Wzór zębowy | I | C | P | M | |
|---|---|---|---|---|---|
| 32 | = | 2 | 1 | 2 | 3 |
| 2 | 1 | 2 | 3 | ||
Budowa czaszki podobna jest do czaszki hominidów – ze stosunkowo krótką częścią twarzową i dużą puszką mózgową. Uzębienie bunodontyczne z dużymi siekaczami i kłami wystającymi poza linię pozostałych zębów.
Spośród człekokształtnych gibbony są najlepiej przystosowane do nadrzewnego trybu życia. Przemieszczają się w koronach drzew stosując ruchy brachiacyjne polegające na przekładaniu kończyn przednich, utrzymujących ciało w pozycji wiszącej. Potrafią przemieszczać się z prędkością rzędu 50 km/h. Według autorów filmu dokumentalnego The Life of Mammals (BBC)[13] gibbony są najszybszymi i najlepiej przystosowanymi do nadrzewnego trybu życia ssakami nielatającymi. Sprawność takich ruchów umożliwia im unikalna budowa nadgarstka.
Potrafią też przemieszczać się po gałęziach i po ziemi w postawie dwunożnej. Balansują przy tym górnymi kończynami dla utrzymania równowagi.
Gibbony są zwierzętami terytorialnymi, aktywnymi w ciągu dnia. Podobnie jak wyjce, sygnalizują swoją obecność na zajmowanym terytorium przy pomocy donośnych sygnałów akustycznych. Są zwierzętami monogamicznymi, żyją w małych grupach rodzinnych 2-6 spokrewnionych ze sobą osobników.
Większość czasu spędzają na drzewach, schodząc jedynie w poszukiwaniu pokarmu lub wody. Większość zapotrzebowania na wodę zaspokajają ze zjadanego pokarmu oraz zlizywania wody deszczowej z kory i liści[14]. Żywią się przede wszystkim owocami, liśćmi i zielonymi pędami roślin.
U gibbonów występuje synchronizacja czasowa okresów rui samic zamieszkujących tę samą okolicę. Po osiągnięciu dojrzałości seksualnej młode są przepędzane ze stada – samce przez ojca, a samice przez matkę[15].
Systematyka
Gibbonowate były przez długi czas zaliczane jako monotypowa (z jedynym rodzajem Hylobates) podrodzina Hylobatinae do rodziny Pongidae rozumianej wówczas jako małpy człekokształtne[16]. W latach 80. i 90. XX wieku tacy autorzy jak Szalay i Delson (1979), McKenna i Bell (1997) oraz Goodman i in. (1998) zaliczyli je do rodziny człowiekowatych (Hominidae)[17]. Obecna klasyfikacja gibbonowatych ustalona zostały na podstawie charakterystycznej dla każdego rodzaju liczby chromosomów (Hoolock – 38; Hylobates – 44; Nomascus – 52; Symphalangus – 50)[18].
Do rodziny Hylobatidae zaliczają się następujące występujące współcześnie rodzaje[19][20][21][9]:
- Hoolock Mootnick & Groves, 2005 – hulok
- Hylobates Illiger, 1811 – gibbon
- Symphalangus Gloger, 1841 – siamang – jedynym przedstawicielem jest – Symphalangus syndactylus (Raffles, 1821) – siamang wielki
- Nomascus G.S. Miller, 1933 – gibboniec
Opisano również rodzaje wymarłe:
- Bunopithecus Matthew & Granger, 1923[22] – jedynym przedstawicielem był Bunopithecus sericus Matthew & Granger, 1923
- Junzi Turvey, Bruun, Ortiz, Hansford, Hu Songmei, Ding Yan, Zhang Tianen & Chatterjee, 2018[23] – jedynym przedstawicielem był Junzi imperialis Turvey, Bruun, Ortiz, Hansford, Hu Songmei, Ding Yan, Zhang Tianen & Chatterjee, 2018
- Yuanmoupithecus Pan Yuerong, 2006[24]
Zagrożenia i ochrona
Wszystkie gatunki gibbonowatych zostały wpisane do Czerwonej Księgi Gatunków Zagrożonych Międzynarodowej Unii Ochrony Przyrody oraz objęte konwencją CITES (Załącznik I)[25], większość jako zagrożone wyginięciem (kategorie VU, EN i CR)[26], głównie z powodu degradacji i utraty zajmowanych siedlisk.
Uwagi
- ↑ Pisownia oryginalna.
- ↑ Definiacja taksonu nie opiera się na nazwie rodzajowej.
- ↑ Typ nomenklatoryczny: †Yuanmoupithecus Pan Yuerong, 2006; nomen nudum.
Przypisy
- ↑ Hylobatidae, [w:] Integrated Taxonomic Information System (ang.).
- ↑ a b J.E. Gray: Catalogue of Monkeys, Lemurs, and Fruit-eating Bats in the collection of the British Museum. London: The Trustees, 1870, s. 4. (ang.).
- ↑ E. Blyth: Catalogue of the Mammalia in the Museum Asiatic Society. Calcutta: Savielle & Cranenburgh, 1863, s. 4. (ang.).
- ↑ E. Haeckel: Generelle morphologie der organismen. Allgemeine grundzüge der organischen formen-wissenschaft, mechanisch begründet durch die von Charles Darwin reformirte descendenztheorie. Cz. 2. Berlin: G. Reimer, 1866, s. clx. (niem.).
- ↑ T.N. Gill. Arrangement of the Families of Mammals; with Analytical Tables. „Smithsonian Miscellaneous collections”. 11, s. 2, 52, 1872. (ang.).
- ↑ E. Blyth. Catalogue of mammals and birds of Burma. „The Journal of the Asiatic Society of Bengal”. 44 (2. Extra number), s. 1, 1875. (ang.).
- ↑ E. Thenius: Stammesgeschichte der Säugetiere (einschließlich der Hominidae). W: Phylogenie der Mammalia. Berlin: de Gruyter, 1969, s. 1–368. (niem.).
- ↑ A. Urciuoli & D.M. Alba. Systematics of Miocene apes: State of the art of a neverending controversy. „Journal of Human Evolution”. 175, s. 7, 2023. DOI: 10.1016/j.jhevol.2022.103309. (ang.).
- ↑ a b Nazwy polskie za: W. Cichocki, A. Ważna, J. Cichocki, E. Rajska-Jurgiel, A. Jasiński & W. Bogdanowicz: Polskie nazewnictwo ssaków świata. Warszawa: Muzeum i Instytut Zoologii PAN, 2015, s. 53–54. ISBN 978-83-88147-15-9. (pol. • ang.).
- ↑ Praca zbiorowa: Zwierzęta: encyklopedia ilustrowana. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2005, s. 118. ISBN 83-01-14344-4.
- ↑ D.J. Chivers, M.V. Anandam, C.P. Groves, S. Molur, B.M. Rawson, M.C. Richardson, Ch. Roos & D. Whittaker: Family Hylobatidae (Gibbons). W: R.A. Mittermeier, A.B. Rylands & D.E. Wilson (redaktorzy): Handbook of the Mammals of the World. Cz. 3: Primates. Barcelona: Lynx Edicions, 2013, s. 754–791. ISBN 978-84-96553-89-7. (ang.).
- ↑ D.E. Wilson & D.M. Reeder (redaktorzy): Hylobatidae. [w:] Mammal Species of the World. A Taxonomic and Geographic Reference (Wyd. 3) [on-line]. Johns Hopkins University Press, 2005. [dostęp 2020-02-05].
- ↑ David Attenborough, Life of Mammals, Episode 8: Life in the Trees. BBC Warner, 2003
- ↑ Edward Osborne Wilson: Socjobiologia. Poznań: Zysk i S-ka Wydawnictwo s.c., 2001. ISBN 83-7150-682-1.
- ↑ Jerzy A. Kowalski: Homo eroticus. Opole: Wydawnictwo IBS, 2011, s. 18, seria: Eros i logos. ISBN 978-83-931776-0-8.
- ↑ Kazimierz Kowalski: Ssaki, zarys teriologii. Warszawa: PWN, 1971, s. 406.
- ↑ Wilson Don E. & Reeder DeeAnn M. (red.): Mammal Species of the World. A Taxonomic and Geographic Reference (Wyd. 3.). Johns Hopkins University Press, 2005. [dostęp 2008-05-20]. (ang.).
- ↑ Geissmann, Thomas. Gibbon Systematics and Species Identification (en)
- ↑ N. Upham, C. Burgin, J. Widness, M. Becker, C. Parker, S. Liphardt, I. Rochon & D. Huckaby: Treeview of Mammalian Taxonomy Hierarchy. [w:] ASM Mammal Diversity Database (Version 1.11) [on-line]. American Society of Mammalogists. [dostęp 2023-09-26]. (ang.).
- ↑ Class Mammalia. W: Lynx Nature Books: All the Mammals of the World. Barcelona: Lynx Edicions, 2023, s. 173–177. ISBN 978-84-16728-66-4. (ang.).
- ↑ C.J. Burgin, D.E. Wilson, R.A. Mittermeier, A.B. Rylands, T.E. Lacher & W. Sechrest: Illustrated Checklist of the Mammals of the World. Cz. 1: Monotremata to Rodentia. Barcelona: Lynx Edicions, 2020, s. 264–270. ISBN 978-84-16728-34-3. (ang.).
- ↑ W.D. Matthew & W.W. Granger. New fossil mammals from the Pliocene of Sze-chuan, China. „Bulletin of the American Museum of Natural History”. 48 (17), s. 588, 1923. (ang.).
- ↑ S.T. Turvey, K. Bruun, A. Ortiz, J. Hansford, S. Hu, Y. Ding, T. Zhang & H.J. Chatterjee. New genus of extinct Holocene gibbon associated with humans in Imperial China. „Science”. 360 (6395), s. 1347, 2018. DOI: 10.1126/science.aao4903. (ang.).
- ↑ Y.-r. Pan: Primates. W: G.-q. Qi & W. Dong (redaktorzy): Lufengpithecus hudienensis site. Science Press: Beijing, 2006, s. 131–148. ISBN 978-7-03-016443-8. (chiń.).
- ↑ CITES: Convention on International Trade in Endangered Species of Wild Fauna and Flora, Appendices I, II and III. 2010. [dostęp 2012-02-07]. (ang.). Załączniki I, II i III w formacie pdf (pl)
- ↑ Zagrożone gatunki z rodziny Hylobatidae w wykazie IUCN (en) [dostęp 20 maja 2008]
Bibliografia
- Thomas Geissmann: Gibbon Systematics and Species Identification. [dostęp 2008-05-20]. (ang.).
- Myers, P.: Hylobatidae. (on-line), Animal Diversity Web, 2000. [dostęp 2008-05-20]. (ang.).
- Zwierzęta: encyklopedia ilustrowana. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2005, s. 118. ISBN 83-01-14344-4.