Geografia Wysp Świętego Tomasza i Książęcej – dziedzina nauki zajmująca się badaniem Wysp Świętego Tomasza i Książęcej pod względem geograficznym.

Demokratyczna Republika Wysp Świętego Tomasza i Książęcej^[1] to niewielkie państwo wyspiarskie obejmujące dwie główne wyspy i małe skaliste wyspy przybrzeżne położonych na obszarze wód Zatoki Gwinejskiej, należącej do Oceanu Atlantyckiego. Jest to drugie po Seszelach najmniejsze państwo Afryki.

Demokratyczna Republika Wysp Świętego Tomasza i Książęcej jest państwem wyspiarskim leżącym na obszarze wód Zatoki Gwinejskiej, należącej do Oceanu Atlantyckiego, na północ od równika i na zachód od Gabonu^[2] .

Powierzchnia kraju wynosi 964 km²^[a] – jest to drugie po Seszelach najmniejsze państwo Afryki^[2] . Długość linii brzegowej to 209 km^[2] .

Obejmuje dwie większe wyspy – Wyspę Świętego Tomasza (845 km²^[3]) i Wyspę Książęcą (134 km²^[3])^[b] oraz małe skaliste wyspy przybrzeżne (wyspy podane za Komisją Standaryzacji Nazw Geograficznych^[4]):

• Ilhéu das Rôlas – na południe od Wyspy Świętego Tomasza, pow. 3 km² (dł. 2700 m, szer. 2200 m, wys. 81 m n.p.m.), 200 mieszkańców, 0°00′00″N 6°31′25″E/0,000000 6,523611
• Pedras Tinhosas:
  • Tinhosa Grande – pow. 0,2 km², niezamieszkana, 1°20′30″N 7°17′27″E/1,341667 7,290833
  • Tinhosa Pequena – pow. 0,03 km², niezamieszkana, 1°24′30″N 7°17′30″E/1,408333 7,291667
• Ilhéu das Cabras – dł. 1050 m, szer. 250 m, wys. 53 m n.p.m., niezamieszkana, 0°24′29″N 6°42′54″E/0,408056 6,715000
• Ilhéu Bombom – dł. 650 m, szer. 330 m, wys. 55 m n.p.m., zamieszkana, 1°41′55″N 7°24′10″E/1,698611 7,402778
• Ilhéu Caroço – niezamieszkana

Wyspy Świętego Tomasza i Książęca poprzez wody terytorialne graniczą z Gabonem i Gwineą Równikową^[5] .

Wyspy są pochodzenia wulkanicznego^[3], brak jednak na nich czynnych wulkanów^[5] . Wyspy powstały w okresie od połowy do późnego trzeciorzędu, wzdłuż liniowej strefy ryftowej ciągnącej się z Kamerunu w głąb Atlantyku w kierunku południowo-zachodnim^[3].

Wnętrza wysp zajmują masywy wulkaniczne – ich krajobraz jest górzysty; wokół nich są położone obszary nizinne^[3]. Najwyższym wzniesieniem jest leżący na Wyspie Świętego Tomasza szczyt Pico de São Tomé (2024 m n.p.m.)^[5] . Najwyższym szczytem Wyspy Książęcej jest Pico de Príncipe (948 m n.p.m.)^[5] .

Kraj leży w strefie klimatu równikowego wilgotnego^[6] , a z uwagi na warunki topograficzne wykształciły się tu mikroklimaty^[5] .

Średnie opady w ciągu roku to ok. 1100 mm^[6] . W południowo-zachodniej, górzystej części Wyspy Świętego Tomasza średnie roczne opady wynoszą 7000 mm, a w części północno-wschodniej dochodzą do 760 mm^[5] . Pora deszczowa trwa od października do maja, a pora sucha w okresie lipca i sierpnia^[6] . Cechą charakterystyczną klimatu wysp jest duża wilgotność – 80%^[5] .

Średnie temperatury miesięczne wahają się od 25 °C w lipcu do 27 °C w marcu i kwietniu^[6] . Średnie roczne temperatury spadają wraz z wysokością – na terenach powyżej 700 m n.p.m. poniżej 10 °C w nocy^[5] . Powyżej 1000 m n.p.m. utrzymują się mgliste mżawki; mróz i śnieg nie występuje^[5] .

Górzyste obszary wysp poprzecinane są licznymi, wartko płynącymi potokami, spływającymi promieniście z gór do Oceanu Atlantyckiego^[5] .

Gleby na wyspach są pochodzenia wulkanicznego, przeważnie są to andosole posiadające duży zapas niezwietrzałych minerałów. Pokrywa glebowa Wysp Świętego Tomasza i Książęcej w połączeniu z ciepłym wilgotnym klimatem sprzyja wegetacji, a co za tym idzie rolnictwu, które jest poza turystyką główną gałęzią gospodarki.

Pierwotnie wyspy porośnięte były lasem tropikalnym, który ostał się na zachodzie i na południu wysp^[5] . Z uwagi na izolację wysp występuje tu wiele gatunków endemicznych^[5] .

W wilgotnych lasach równikowych odnotowano największą w Afryce różnorodność paproci^[3]. Występuje tu wiele gatunków endemicznych, m.in. storczykowatych, wilczomleczy i kawowców^[3].

Fauna charakteryzuje się bogactwem gatunków endemicznych – endemity to 80% wszystkich gatunków ślimaków, 29 gatunków ptaków, 4 gatunki żab na Wyspie Świętego Tomasza i 4 na Wyspie Książęcej^[3]. Jedynymi rodzimymi ssakami na wyspach są nietoperze^[3]. Osadnicy przywieźli m.in. szczury, koty, psy, świnie i małpy^[3].

Liczba ludności Demokratycznej Republiki Wysp Świętego Tomasza i Książęcej szacowana jest na 213 948 (stan na 2021)^[2] . Większość to Forro – potomkowie osadników europejskich i afrykańskich niewolników, oraz Angolares – potomkowie niewolników z Angoli^[5] . Jedna trzecia mieszkańców kraju żyje w stolicy São Tomé^[5] . Populacja wysp jest relatywnie młoda – ponad 60% ludności ma mniej niż 25 lat^[2] .

98,4% populacji posługuje się językiem portugalskim, który jest językiem urzędowym, przy czym 36,2% – (także) językiem forro (dane szacunkowe na 2012)^[2] .

Prawie 56% mieszkańców deklaruje wiarę katolicką, 4,1% adwentyzm, 3,4% pentekostalizm, 2,9% przynależność do Kościoła Nowoapostolskiego, 2,3% mana, 2% należy do Uniwersalnego Kościoła Królestwa Bożego, 1,2% to Świadkowie Jehowy, 6,2% jest innego wyznania, a 21,2% nie deklaruje żadnej religii (dane szacunkowe na 2012)^[2] .

Podstawą gospodarki jest rolnictwo i eksport ziarna kakaowego^[2] . Większość terenów rolniczych należy do państwa – do 1993 roku funkcjonowało 15 wielkich plantacji państwowych, które zostały podzielone między mniejsze przedsiębiorstwa na zasadzie użytkowania^[5] .

Wyspy uzależnione są od importu żywności, paliw i wszelakich dóbr konsumpcyjnych^[2] . Dalszy rozwój gospodarczy upatrywany jest w rozwoju usług turystycznych^[2] .

• Kathleen Becker: São Tomé & Príncipe. Bradt Travel Guides, 2008, seria: Bradt Travel Guide Series. ISBN 978-1-84162-216-3. [dostęp 2021-07-19]. (ang.).
• Encyklopedia Geograficzna Świata: Afryka. Wydawnictwo OPRESS Kraków 1997 ISBN 83-85909-21-4.
• Komisja Standaryzacji Nazw Geograficznych poza granicami Rzeczypospolitej Polskiej przy Głównym Geodecie Kraju: Urzędowy wykaz polskich nazw geograficznych świata. Warszawa: Główny Urząd Geodezji i Kartografii, 2013. ISBN 978-83-254-1988-2. [dostęp 2021-07-18]. (pol.).
• Komisja Standaryzacji Nazw Geograficznych poza granicami Rzeczypospolitej Polskiej przy Głównym Geodecie Kraju: Nazewnictwo geograficzne świata. Zeszyt 3. Afryka. Warszawa: Główny Urząd Geodezji i Kartografii, 2004. ISBN 83-239-7826-3. [dostęp 2021-07-18]. (pol.).
• Sao Tome and Principe. W: Quinn, Joyce A., Woodward, Susan L.: Earth’s Landscape: An Encyclopedia of the World’s Geographic Features. ABC-CLIO, 2015, s. 643–645. ISBN 978-1-61069-446-9. (ang.).
• Sao Tome and Principe. W: The CIA World Factbook. (ang.).
• Sao Tome and Principe, [w:] Encyclopædia Britannica [dostęp 2021-07-18]  (ang.).
• Świętego Tomasza i Książęca, Wyspy, [w:] Encyklopedia PWN [online], Wydawnictwo Naukowe PWN [dostęp 2021-07-19] .
• Świętego Tomasza i Książęca, Wyspy. Warunki naturalne, [w:] Encyklopedia PWN [online], Wydawnictwo Naukowe PWN [dostęp 2021-07-19] .