Gąska zielonka
| |
| Systematyka | |
| Domena | |
|---|---|
| Królestwo | |
| Typ | |
| Klasa | |
| Rząd | |
| Rodzina | |
| Rodzaj | |
| Gatunek |
gąska zielonka |
| Nazwa systematyczna | |
| Tricholoma equestre (L.) P. Kumm Führer Pilzk.: 130 (1871) | |
Gąska zielonka (Tricholoma equestre (L.) P. Kumm.) – gatunek grzybów należący do rodziny gąskowatych (Tricholomataceae).
Systematyka i nazewnictwo
Pozycja w klasyfikacji według Index Fungorum: Tricholoma, Tricholomataceae, Agaricales, Agaricomycetidae, Agaricomycetes, Agaricomycotina, Basidiomycota, Fungi[1].
Po raz pierwszy takson ten zdiagnozowany został w 1753 r. przez K. Linneusza, który nadał mu nazwę Agaricus equestre. Obecną, uznaną przez Index Fungorum nazwę nadał mu Paul Kummer w 1871 r.[1]
Ma ok. 20 synonimów. Niektóre z nich[2]:
- Agaricus auratus Paulet 1793
- Agaricus equestris L. 1753
- Agaricus flavovirens Pers. 1793
- Gyrophila equestris (L.) Quél. 1886
- Gyrophila equestris var. aurata (Paulet) Quél. 1886
- Melanoleuca equestris (L.) Murrill 1914
- Tricholoma auratum (Paulet) Gillet 1874
- Tricholoma flavovirens (Pers.) S. Lundell 1942
Polską nazwę nadał Józef Jundziłł w 1830 r. W polskim piśmiennictwie mykologicznym ma też inne nazwy: bedłka zielonka, gąska żółta[3] i prośnianka[4].
Morfologia
Średnicy 4–10 cm, żółtozielony lub żółtobrązowy, pośrodku ciemniejszy, gładki, w młodym owocniku stożkowato wypukły, później płaski, często różnie powyginany. Skorka naga lub drobnołuskowata, mazista i dlatego często z ziarnami piasku, podczas wilgoci śliska[5].
Od bladożółtawych do siarkowożółtych, średnio gęste, cienkie, wycięte z ząbkiem, ale u nasady szeroko przyrośnięte[6].
Osiąga długość od 3 do 9 cm i grubość do 3 cm. Jest cylindryczny, pełny. Powierzchnia najpierw z podłużnymi włóknami, później gładka, żółta albo żółtozielonkawa[7].
Twardy, kruchy, biały, po przekrojeniu nie zmienia zabarwienia. Smak słodkawoorzechowy, pachnie jak świeżo zmielona mąka[7].
Biały. Zarodniki o średnicy 6–8 × 3,5–5 µm, jajowate, gładkie, bezbarwne[5].
- Gatunki podobne
- gąska liściowata (Tricholoma frondosae)[8],
- trująca gąska siarkowa (Tricholoma sulphureum), która ma żółty miąższ, rzadkie blaszki i nieprzyjemny zapach[7],
- gąska zielonożółta (Tricholoma sejunctum), która ma kapelusz bardziej oliwkowoszary i występuje głównie w lasach liściastych[7],
- śmiertelnie trujący muchomor zielonawy (Amanita phalloides); podobne są zwłaszcza młode okazy. Muchomor różni się obecnością pochwy u nasady trzonu, wysokim trzonem i wolnymi blaszkami[6].
Występowanie i siedlisko
Gąska zielonka rozprzestrzeniona jest szeroko w Ameryce Północnej i Europie, ale podana też została z niektórych miejsc w Azji (Japonia), Ameryce Środkowej (Kostaryka) i Afryki[9]. Znajduje się na Czerwonej liście roślin i grzybów Polski. Ma status I – gatunek o nieokreślonym zagrożeniu[10]. Znajduje się na listach gatunków zagrożonych także w Niemczech, Holandii, Słowacji[3]. W krajach, gdzie jest gatunkiem zagrożonym – zabroniony jest zbiór tego gatunku[6].
Naziemny grzyb mykoryzowy[3]. Rośnie od października do grudnia, w borach sosnowych na piaszczystej glebie z dużą ilością porostów, prawie zawsze gromadnie, czasami razem z gąską niekształtną (Tricholoma portentosum). Prawie cały rozwój owocnika przebiega pod ziemią, z mchu i igliwia wystaje zwykle tylko część kapelusza, dlatego też trudno ją znaleźć; miejscami jest częsta[5].
Znaczenie
Dawniej uważany za smaczny grzyb jadalny, jednak obecnie nie poleca się jego zbioru[11], w wielu krajach (np. Francja i Niemcy) uznany za toksyczny i niebezpieczny. We Francji w latach 2001–2003 odnotowano liczne przypadki zatruć, z tego kilka śmiertelnych[5][12]. W kraju tym zaczęło dochodzić do coraz częstszych przypadków zatruć po spożyciu gąski zielonej, najprawdopodobniej z powodu skażenia środowiska. Na obszarach o środowisku skażonym zaleca się spożywanie tego gatunku w ograniczonych ilościach[6]. W roku 2009 udokumentowano zatrucie zielonkami w Polsce u trzech osób, z tego jedno śmiertelne. O podstawowy mechanizm zatrucia podejrzewa się rabdomiolizę, która uszkadza błony komórkowe mięśni szkieletowych. W rezultacie tego białko mioglobina przenoszące tlen do mięśni jest uwalniane i pojawia się w moczu, co prowadzi do objawów takich jak ból mięśni i brązowawe zabarwienie moczu[12].
Mimo wszystkich kontrowersji z nią związanych, zgodnie z rozporządzeniem z dnia 12 czerwca 2018 r. jest grzybem dopuszczonym do obrotu handlowego na terenie Polski[13].
Przeprowadzony przez polskich naukowców krytyczny przegląd badań klinicznych i eksperymentalnych wskazujących na rzekomą toksyczność gąski zielonki podkreśla jednak stanowczo, iż gatunek ten nie stanowi większego zagrożenia dla zdrowia aniżeli gatunki grzybów bezsprzecznie uznawane za jadalne, a opisy przypadków zatruć i badań w modelu doświadczalnym cechuje szereg ograniczeń interpretacyjnych[14].
Przypisy
- ↑ a b Index Fungorum [online] [dostęp 2013-03-05] (ang.).
- ↑ Species Fungorum [online] [dostęp 2012-01-02].
- ↑ a b c Władysław Wojewoda, Krytyczna lista wielkoowocnikowych grzybów podstawkowych Polski, Kraków: W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, 2003, s. 663, ISBN 83-89648-09-1.
- ↑ Iza Kulińska, Smaczna Pyza – Sprawdzone przepisy kulinarne: Gąska zielonka – prośnianka, zieleniatka [online], Smaczna Pyza – Sprawdzone przepisy kulinarne, 29 października 2013 [dostęp 2017-06-12].
- ↑ a b c d Ewald Gerhardt, Grzyby: wielki ilustrowany przewodnik, Warszawa: Klub dla Ciebie - Bauer-Weltbild Media, 2006, s. 74, ISBN 83-7404-513-2.
- ↑ a b c d Till R. Lohmeyer, Ute Kũnkele, Grzyby. Rozpoznawanie i zbieranie, Warszawa 2006, s. 62, 87, ISBN 83-85444-65-3.
- ↑ a b c d Pavol Škubla, Wielki atlas grzybów, Poznań: Elipsa, 2007, s. 141, ISBN 978-83-245-9550-1.
- ↑ İsmail Şen, Hakan Alli, Tricholoma (Fr.) Staude in the Aegean region of Turkey, „Doga, Turkish Journal of Botany”, 43 (6), 2019, s. 822, DOI: 10.3906/bot-1812-52.
- ↑ Discover Life Maps [online] [dostęp 2014-09-01].
- ↑ Zbigniew Mirek i inni, Czerwona lista roślin i grzybów Polski, Kraków: W. Szafer Institute of Botany, PAN, 2006, s. 70, ISBN 83-89648-38-5.
- ↑ Marek Snowarski, Grzyby, Warszawa: Multico Oficyna Wydawnicza, 2010, s. 103, ISBN 978-83-7073-776-4.
- ↑ a b Marek Snowarski, Zatrucia zielonkami [online], www.grzyby.pl [dostęp 2016-11-21].
- ↑ Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 12 czerwca 2018 r. ... [online], www.infor.pl [dostęp 2018-08-28] (pol.).
- ↑ Piotr Rzymski, Piotr Klimaszyk, Is the Yellow Knight Mushroom Edible or Not? A Systematic Review and Critical Viewpoints on the Toxicity of Tricholoma equestre, „Comprehensive Reviews in Food Science and Food Safety”, 17 (5), 2018, s. 1309–1324, DOI: 10.1111/1541-4337.12374.