Francesco Nullo

Portret Francesco Nullo, olej na płótnie
Data i miejsce urodzenia	1 marca 1826 Bergamo
Data i miejsce śmierci	5 maja 1863 Krzykawka
Siły zbrojne	armia Królestwa Sardynii, armia Republiki Rzymskiej, Wyprawa Tysiąca, polskie siły powstańcze
Jednostki	Corpo dei Volontari di Manara, Lancieri della Morte, Cacciatori delle Alpi, Corpo delle Guide, Legione del Matese, Corpo del Volontari, Korpus Miniewskiego
Odznaczenia
Multimedia w Wikimedia Commons

Francesco Giuseppe Nullo (ur. 1 marca 1826 w Bergamo, zm. 5 maja 1863 w Krzykawce) – włoski wojskowy i działacz narodowy. We Włoszech uważany jest za jednego z radykalnych współpracowników Garibaldiego, który w licznych kampaniach wojennych przyczynił się do budowy zjednoczonego państwa włoskiego. Aczkolwiek nie jest zwykle zaliczany do panteonu włoskich bohaterów narodowych, jest stosunkowo znany we wschodniej Lombardii i w rodzinnym Bergamo. Znacznie większym uznaniem cieszy się w Polsce, gdzie w związku ze swoją śmiercią podczas powstania styczniowego jest uważany za jednego z nielicznych obcokrajowców poległych w walce o niepodległość Polski.

Francesco Giuseppe Nullo^[1] urodził się w dobrze sytuowanej burżuazyjnej rodzinie; jego ojciec Arcangelo Nullo (1801–1852) był właścicielem zakładu tekstylnego w Bergamo^[2], miasta w należącym do korony austriackiej Królestwie Lombardzko-Weneckim. Francesco był najstarszy z sześciu synów^[3]. Swoją najwcześniejszą edukację odebrał w Scuola Elementare dei Tre Passi; w 1837 roku wstąpił do Gimnasio Vescovile w Celana, gdzie uczył się do 1840 roku. Potem został wysłany do Mediolanu, by odebrał wykształcenie handlowe. Uczył się najprawdopodobniej w Regia Scuola Tecnica, a następnie praktykował w mediolańskich kantorach i zakładach przemysłowych^[4].

Nullo nigdy się nie ożenił. Pod koniec lat 50. zaręczył się z Celestiną Belotti (1834–?)^[5], wywodzącą się z klasy średniej dziewczyną z Bergamo, z zawodu modystką^[6]. Nie jest jasne, dlaczego para się nie pobrała; aż do śmierci Francesco i Celestina pozostawali narzeczonymi. Nullo nie miał dzieci. Jego niektórzy bracia również zaangażowali się w działalność narodowo-rewolucyjną, jeden służył potem w armii sardyńskiej, jeden we flocie, jeden był urzędnikiem celnym, a dwaj prowadzili rodzinny zakład tekstylny w Bergamo. Żaden z nich nie stał się postacią publicznie znaną^[3].

Nullo i jego bracia natychmiast przyłączyli się do antyaustriackiego powstania, które wybuchło w Mediolanie w marcu 1848 roku^[7]; podczas zamieszek brat Ludovico został ranny w nogę^[8]. Kiedy po wycofaniu wojsk cesarskich mediolański Rząd Tymczasowy wezwał do wyzwolenia kolejnych terenów Włoch, Nullo wstąpił do korpusu ochotniczego znanego jako Corpo dei Volontari di Manara. Jednostka ta w kwietniu została skierowana na bagienne tereny nad Padem i nad Piawą; po krótkiej kampanii Nullo znalazł się w zajętym przez powstańców Treviso. Opuścili oni miasto w czerwcu, w obliczu kontrofensywy austriackiej, a Nullo powrócił do Mediolanu^[9].

W stolicy Lombardii Nullo został wcielony do Regia Armata Sarda, regularnej armii sardyńskiej, w ramach której uczestniczył w walkach z nacierającym korpusem Radetzkiego. Został wtedy awansowany do stopnia podporucznika^[10]. Po opuszczeniu Mediolanu jednostka Nullo wycofała się do Królestwa Sardynii i prowadziła działania odwrotowe aż do wiosny 1849 roku. Po bitwie pod Novarą, w której prawdopodobnie nie uczestniczył, w połowie maja 1849 Nullo złożył podanie o zwolnienie z armii sardyńskiej; zostało ono przyjęte^[11].

Pod koniec maja 1849 Nullo przedostał się do Rzymu, wówczas pod rządami powstańczego dyrektoriatu. Został przyjęty do pułku republikańskiej kawalerii Lancieri della Morte; w początkach czerwca uczestniczył w walkach z Francuzami i po raz pierwszy znalazł się wtedy pod rozkazami Garibaldiego^[12]. W lipcu w ramach trzytysięcznej kolumny garibaldczyków wyszedł z Wiecznego Miasta, a w trakcie przemarszu na północny wschód został w Cetonie mianowany kwatermistrzem i krótko reprezentował Garibaldiego w San Marino^[13]. Ścigany przez korpus austriacki Garibaldi zdecydował się rozproszyć kolumnę; w początkach sierpnia Nullo powrócił w rodzinne strony i tymczasowo ukrył się w Celana, miejscowości którą znał z okresu nauki w szkole biskupiej^[14].

W połowie listopada 1849 Nullo został aresztowany jako podejrzany o udział w rebelii. Śledczy nie dysponowali jednak przekonującymi dowodami i Nullo został skazany na 3 miesiące więzienia. Odwołał się i jego apelacja została uwzględniona, a karę zmniejszono do 6 dni więzienia^[15]. Pod koniec miesiąca znalazł się znowu na wolności, gdzie zadeklarował wolę kontynuowania studiów handlowych, a w dalszej perspektywie prowadzenia działalności komercyjnej; zaraz potem powrócił do Bergamo^[16].

W Bergamo Nullo zaangażował się w działalność przedsiębiorstwa prowadzonego przez swojego ojca oraz w działalność firmy Ditta Magni, własność swojego matczynego dziadka^[17]. Według utrzymanej w hagiograficznym tonie biografii znacznie przyczynił się do rozwoju obu firm, rozbudowując istniejącą infrastrukturę oraz wprowadzając nowe technologie dotyczące obróbki przędzalniczej lnu, konopi oraz bawełny. Po śmierci ojca w 1852 roku stał się główną postacią w rodzinnym przedsiębiorstwie. W związku z poszerzeniem produkcji w 1854 roku zawarł nowy dziesięcioletni kontrakt dotyczący wynajmu nieruchomości dla zakładu Santa Anna w Clusone, niedaleko Bergamo^[18].

Po kilku latach doświadczeń w produkcji i handlu w 1857 roku Nullo założył własną spółkę komandytową o nazwie Francesco Nullo & C. i został jej dyrektorem^[19]. W 1857 roku Nullo został nagrodzony oznaczeniem Medaglia d’Argento na Wystawie Prowincjonalnej organizowanej przez Societá Industriale Bergamasca; cztery lata potem otrzymał honorowe wyróżnienie na Esposizione Nazionale di Firenze^[20]. Działalność firmy prowadzona była na szeroką skalę; Nullo wielokrotnie opuszczał Cesarstwo Austriackie w interesach, wyjeżdżając z Lombardii m.in. do różnych państw włoskich i do Szwajcarii^[20].

Po wybuchu wojny sardyńsko-austriackiej w kwietniu 1859 roku Nullo opuścił rodzinne strony i ponownie oddał się pod rozkazy Garibaldiego. W początkach maja znalazł się w Turynie i dołączył do ochotniczej kolumny Cacciatori delle Alpi, strzelców alpejskich; działała ona na lewym skrzydle armii francusko-sardyńskiej^[21]. Stanowisko, konkretny przydział bojowy i generalnie rola samego Nullo nie są znane, wiadomo jednak, że nie dowodził żadnym większym oddziałem liniowym. Źródła wspominają głównie o jego zaangażowaniu w działania plutonu konnego znanego jako Squadra delle Guide, prowadzącego akcje o charakterze rozpoznawczym.

Na początku czerwca Nullo wraz z kilkoma ludźmi w cywilnym ubraniu przeniknął do Bergamo, zbierając informacje wywiadowcze. Wkrótce potem kolumna garibaldczyków wkroczyła do miasta, opuszczonego już przez armię austriacką^[21]. Nastąpił kilkudniowy okres świętowania triumfu. W tym czasie Nullo został odznaczony medalem za odwagę. W ciągu kilku następnych tygodni, po utarczkach i drobniejszych starciach z wycofującymi się Austriakami, garibaldczycy zajęli całą wschodnią Lombardię i wkroczyli na teren Wenecji Euganejskiej. Tam też zastał ich podpisany w lipcu 1859 roku traktat rozejmowy^[22].

Wiosną 1860 Nullo prowadził szeroką akcję rekrutacyjną w Bergamo, wówczas już należącym do Królestwa Sardynii. Zgodnie z poleceniem Garibaldiego szukał ochotników do kampanii na południu Półwyspu Apenińskiego. Gdy tzw. Wyprawa Tysiąca wypłynęła z Genui, Nullo znajdował się na tym samym statku co Garibaldi^[23]. Po wylądowaniu w Marsali na Sycylii ponownie znalazł się w konnej formacji zwiadowczej, Corpo delle Guide, którą częściowo finansował z własnej kieszeni^[23]. Dzięki m.in. jego działaniom rozpoznawczym kolumna garibaldczyków uniknęła zasadzek oddziałów burbońskich i manewrując, zajęła najpierw Calatafimi^[24], a potem Palermo^[25].

W czerwcu Nullo został mianowany Luogotenente delle Guide al Quartier Generale, kapitanem zwiadu przy Sztabie Generalnym. Jednym z jego zadań było m.in. sprowadzenie uzupełnień. Opuścił Sycylię i drogą morską przez Genuę powrócił na krótko do Bergamo, gdzie w czerwcu i lipcu prowadził intensywną akcję rekrutacyjną. W początkach sierpnia 1860 na czele około 900-osobowego kontyngentu, złożonego głównie z bergamończyków, wylądował ponownie na Sycylii^[26]. W związku z sukcesem akcji rekrutacyjnej Bergamo zaczęto z czasem określać jako „Città Dei Mille”, Miasto Tysiąca, wskazując na jego kluczowe znaczenie w garibaldzkiej Wyprawie Tysiąca.

W sierpniu 1860 Nullo uczestniczył w walkach w Kalabrii, jednak ich szczegóły nie są znane. Wiadomo, że pod koniec miesiąca został awansowany na majora^[27]. Pojedyncze epizody dokumentują nie tyle kompetencje dowódcze Nullo ile raczej jego graniczącą z brawurą osobistą odwagę oraz talenty propagandowe; stając oko w oko z oddziałami burbońskimi, potrafił przekonać je do przejścia na stronę rebeliantów^[28]. Garibaldi wysoko sobie cenił umiejętności Nullo; gdy we wrześniu czerwone koszule wkraczały do zdobytego bez walki Neapolu, Nullo znalazł się w składzie elitarnej trzydziestoosobowej gwardii dyktatora^[29].

We wrześniu Nullo towarzyszył Garibaldiemu podczas jego krótkiego powrotu na Sycylię, poświęconego głównie reorganizacji tyłów i administracyjnym nominacjom personalnym^[29]. Pod koniec miesiąca powrócił do sztabu garibaldczyków w Caserta. Nie jest jasne, czy w Bitwie nad Volturno brał udział, służąc w jednostkach liniowych, czy też pełnił funkcje sztabowe. Po zwycięstwie był wymieniany przez dyktatora wśród najbardziej zasłużonych: „quando si ha dei luogotenenti come Avezzana, Medici, Bixio, Sirtori, Tùrr, Eber, Sacchi, Milbitz, Simonetta, Missori, Nullo è ben difficile vedere la vittoria disertare le bandiere della libertà”^[30]. W październiku został mianowany podpułkownikiem^[31].

 Osobny artykuł: Bitwa pod Pettorano.

Chociaż jesienią 1860 roku niemal całe Królestwo Obojga Sycylii znalazło się pod kontrolą garibaldczyków i armii sardyńskiej, a Franciszek II schronił się w obleganej Gaetcie, to w górach Molise i Abruzji narodziła się proburbońska chłopska partyzantka. Opanowała ona niektóre mniejsze miasta, a jej siedzibą stała się Isernia. Garibaldi sformował dwutysięczną kolumnę, której zadaniem było zdławienie powstania. Składała się ona głównie z ochotników z Legione del Matese, a na jej czele stanął Nullo^[32]. W połowie października kolumna skierowała się na tereny ogarnięte rebelią i zajęła wieś Pettorano, kilka kilometrów od Iserni.

17 października garibaldczycy zostali zaatakowani przez proburbońską partyzantkę. Nullo, który do tej pory nie dowodził żadnym większym zgrupowaniem, nie zdawał sobie sprawy z zagrożenia. Zachowywał się niefrasobliwie i niemal natychmiast stracił kontrolę nad swoim zgrupowaniem, a gdy jego sztab znalazł się poza terenem starcia, uciekł z pola walki. Garibaldczycy zostali najpierw zdziesiątkowani w bitwie, a potem zmasakrowani podczas panicznej ucieczki, m.in. przez uzbrojone w widły i cepy kobiety oraz podrostków^[33]. Starcie okazało się najkrwawszą bitwą stoczoną podczas całej kampanii neapolitańsko-sycylijskiej^[34]; z ponad tysiąca garibaldczyków z życiem uszło 372^[35].

Klęska pod Pettorano nie miała wpływu ani na karierę wojskową Nullo ani na jego wysoką ocenę przez Garibaldiego. Po dwumiesięcznym urlopie w Bergamo w początkach 1861 roku powrócił do Neapolu, gdzie m.in. kierował czystkami we własnych szeregach; zasiadał także w komisji medalowej^[36]. Latem 1861 został awansowany na pułkownika kawalerii, choć nie w ramach regularnej armii sardyńskiej, ale w szeregach Corpo del Volontari; na przełomie lat 1861 i 1862 pełnił służbę garnizonową i sztabową w Lombardii. W początkach 1862 roku Nullo złożył rezygnację. Powodem były plany Garibaldiego, który przygotowywał się do zorganizowania powstania w austriackim Tyrolu^[37].

W maju 1862 w Sarnico Nullo został aresztowany pod zarzutem samowolnego oddalenia się z garnizonu (pozostawał jeszcze w szeregach armii). Historycy sądzą, że rzeczywistym powodem zatrzymania była polityka nowo utworzonego Królestwa Włoch, którego władze nie zamierzały nadwerężać stosunków z Cesarstwem Austriackim i obawiały się prowokacji. W jego sprawie interweniował m.in. Garibaldi. Po sporze kompetencyjnym między prokuraturami w Bergamo i Brescii i dwutygodniowym pobycie w areszcie, Nullo został ostatecznie zwolniony bez postawienia mu zarzutów^[38].

Latem 1862 roku Nullo w porozumieniu z Garibaldim prowadził tajną kampanię na rzecz organizacji kolejnej wyprawy, której celem tym razem miał być znajdujący się w Państwie Kościelnym Rzym. Chociaż Nullo pozostawał pod nadzorem policji, latem udało mu się przedostać lądem z Bergamo pod Neapol, a następnie stamtąd morzem na Sycylię; tam dołączył do swojego przywódcy^[39]. W następnych tygodniach Nullo uczestniczył w formowaniu korpusu ochotniczego, w jego wymarszu pod hasłem „Roma o morte”, a następnie w lądowaniu w Kalabrii.

Pod koniec sierpnia 1862 doszło do konfrontacji garibaldczyków z wojskami królewskimi pod Aspromonte. Nullo znajdował się w sztabie Garibaldiego i był jednym z kluczowych dowódców, którzy najpierw zgodnie z rozkazem powstrzymywali rebeliantów od otwarcia ognia, a potem prowadzili negocjacje z oficerami oddziałów rządowych. Kiedy garibaldczycy złożyli broń, Nullo wraz z całym dowództwem został aresztowany i umieszczony najpierw w twierdzy Fenestrelle w Alpach piemonckich, a następnie w twierdzy Varignano w Ligurii. W początkach października 1862 król ogłosił amnestię, dzięki której po około 5 tygodniach uwięzienia Nullo wyszedł na wolność i wrócił do Bergamo^[40].

W Bergamo Nullo zajął się z powrotem rodzinnym przedsiębiorstwem aż do czasu, gdy w początkach 1863 roku do Włoch dotarły informacje o powstaniu styczniowym. Początkowo zwolennicy Garibaldiego liczyli się z rozpoczęciem równoległego powstania na Węgrzech; w tej sytuacji myśleli o zorganizowaniu insurekcji na austriackich tyłach w Wenecji Euganejskiej^[41]. Ostatecznie niektórzy aktywiści, pozostający w kontakcie z działającymi we Włoszech polskimi konspiratorami, zdecydowali się sami pojechać do Królestwa Polskiego. W drugiej połowie kwietnia kilkunastu Włochów, z których najwięcej doświadczenia bojowego miał Nullo, dostało się pociągami przez Wiedeń do Krakowa^[42].

W Krakowie Nullo i jego ludzie skontaktowali się z Józefem Miniewskim, który po kampanii na Kielecczyźnie przebywał z misją powstańczą w Galicji. 3 maja Nullo na czele oddziału włosko-francusko-polskiego przekroczył pod Krzeszowicami granicę austriacko-rosyjską^[43] i po nocnym przemarszu następnego dnia dotarł do oddziału Miniewskiego, gdzie zaopatrzył się w broń^[44]. Świtem 5 maja około 500-osobowa kolumna została zaatakowana przez wojska rosyjskie pod Krzykawką; wymiana ognia trwała kilka godzin, a Nullo dowodził na prawym skrzydle zgrupowania. Zmarł na polu bitwy, w wyniku śmiertelnego postrzału, który otrzymał chwilę wcześniej^[45].

Nullo urodził się w rodzinie katolickiej, został ochrzczony i przynajmniej do końca lat 50. pozostawał zarejestrowany jako katolik^[20]; jego narzeczeństwo również naznaczone było rysem religijnym^[6]. Żadne ze źródeł nie informuje jednak ani o jego praktykach religijnych ani o charakterze jego wiary, wiadomo jednak, że tak w 1849 roku jak 1862 czynnie zmierzał do obalenia świeckiej władzy papieża i likwidacji Państwa Kościelnego. W 1860 roku^[46] lub 1862^[47] pod wpływem Garibaldiego Nullo przeszedł inicjację masońską i stał się członkiem loży rytu szkockiego, nie jest jednak jasne czy wiązało się to z porzuceniem wiary, czy też Nullo przeszedł na pozycje katolicyzmu liberalnego, nierzadkiego wśród miejskiej burżuazji włoskiej tego okresu.

Od czasu młodzieńczego pobytu w Mediolanie Nullo znalazł się pod wpływem radykalnego liberalizmu spod znaku Mazziniego^[11]. Opierał się on na idei władzy ludu i pozostawał w kręgu romantycznych haseł wolności i sprawiedliwości, krzewionych przez iluminatów, karbonariuszy itp. Jego najważniejszym elementem był pan-włoski nacjonalizm. Drugim był republikanizm; aczkolwiek Nullo służył w armii Królestwa Sardynii i wraz z Garibaldim uczestniczył w uroczystościach na cześć króla Wiktora Emanuela II, jego ideałem pozostawała republika^[48]. Niektórzy autorzy wskazują, że włoski nacjonalizm Nullo nie kłócił się z jego internacjonalizmem, wyrażającym się m.in. w planach dotyczących wsparcia greckiego powstania przeciw Turkom i udziału w polskim powstaniu przeciw Rosji; internacjonalizm ten był jakoby zakorzeniony w masońskiej idei braterstwa narodów^[49].

Prasa krakowska już w kilka dni po bitwie pod Krzykawką zamieściła informacje o śmierci „jenerała Franciszka Nullo”^[50]. W 1864 roku pojawiły się wzmianki bibliograficzne dotyczące wydanej we Włoszech książki Stefanoniego^[51]. Jako włoski bohater, który poległ w walce za polską sprawę, Nullo zaczął być wymieniany w prasie galicyjskiej dopiero w początkach XX wieku^[52]. W 1908 roku na cmentarzu w Olkuszu, gdzie znajdował się skromny grób Nullo, z inicjatywy miejscowych obywateli w ciągu jednej nocy i w tajemnicy przed władzami rosyjskimi postawiono pomnik ze stosownym napisem^[53]. Po zajęciu miasta przez armię austriacką w 1915 roku w Olkuszu zorganizowano obchody ku czci poległego, a na polanie postawiono krzyż, upamiętniający bitwę^[54]. Na przełomie lat 1918–1919 w północnych Włoszech sformowano z polskich jeńców z armii austriackiej pułk piechoty im. Francesco Nullo, który otrzymał sztandary ufundowane przez miasta Bergamo i Mediolan^[55]. Po transporcie do Francji jednostka została wcielona do Błękitnej Armii i utraciła tożsamość organizacyjną^[56].

Po odzyskaniu niepodległości w 1923 roku jedną z ulic Olkusza nazwano imieniem Nullo^[57], a na rynku wmurowano stosowną tablicę^[58]; w tym samym roku Karolina Firlej-Bielańska wydała broszurę z przedmową Żeromskiego pt. Francesco Nullo i jego towarzysze. W prasie okresu międzywojennego wzmianki o Nullo pojawiały się regularnie, na ogół w rocznicowych publikacjach dotyczących powstania styczniowego^[59]. W 1932 roku członkowie oficjalnej włoskiej delegacji wojskowej oraz przedstawiciele polskiej administracji uczestniczyli w uroczystościach przy grobie Nullo w Olkuszu^[60]. W 1938 roku 50. pułk piechoty oficjalnie przyjął nazwę „50. pułk piechoty strzelców kresowych im. pułkownika Francesco Nullo”^[61]. W 1938 roku z inicjatywy społecznego komitetu krzyż na polanie pod Krzykawką zastąpiono kamiennym pomnikiem. Początkowo planowano jego uroczyste odsłonięcie z udziałem delegacji włoskiej, ale z powodu złego stanu dróg dojazdowych pomysł ten został zarzucony i ostatecznie niedokończony pomnik nie doczekał się oficjalnej inauguracji^[62]. W lutym 1939 z wielka pompą i przy udziale ministra spraw zagranicznych Galeazzo Ciano odsłonięto w Warszawie pomnik Nullo. Nie jest jasne, czy w czasie okupacji Niemcy usunęli pomnik. Wiadomo, że został on uszkodzony^[63].

Po wojnie warszawski pomnik Nullo poddano naprawie i ustawiono w pierwotnym miejscu w 1949 roku^[64]. Włoskiego bohatera wspominano niekiedy w prasie. W setną rocznicę bitwy w 1963 roku w Krzykawce, Olkuszu, Krakowie i Warszawie odbyły się zakrojone na dużą skalę uroczystości, w których uczestniczyła m.in. delegacja z Bergamo^[65]. W tym samym roku imię Nullo otrzymała szkoła podstawowa w Olkuszu^[66]. W 1964 roku zwodowano w Gdyni drobnicowiec „Francesco Nullo”, który służył w PLO do 1990 roku^[67]. W 1970 roku wydano utrzymaną w formule popularnej drugą polską monografię pt. Francesco Nullo. Bohater Polski i Włoch, pióra Adama Ostrowskiego. W latach 70. i 80. olkuski ZHP organizował rajdy szlakiem powstania, obejmujące wizyty na cmentarzu w Olkuszu i na polanie pod Krzykawką. W 1973 roku powstał film dokumentalny poświęcony Nullo^[68]. W 1975 roku nowo zbudowana szkoła podstawowa na warszawskim Ursynowie otrzymała jego imię. W 1993 roku, w 130. rocznicę bitwy, Poczta Polska wydała okolicznościowy znaczek^[69]; lokalne olkuskie obchody były bardzo rozbudowane, wydano też szereg okolicznościowych publikacji^[70], a imię Włocha nadano szkole podstawowej w Krzykawie^[71]. Szczególnie uroczysty charakter miały obchody 150. rocznicy śmierci Nullo w 2013 roku^[72].

Już w 1863 roku we Włoszech ukazał się szereg druków poświęconych Nullo. Obejmowały one tomik poetycki Al colonnello Francesco Nullo e ai suoi compagni pióra Tommasso Randi (Piza), elegię prozą Elogio funebre del colonnello Francesco Nullo pióra Giuseppe da Porio (Neapol), a przede wszystkim biografię Francesco Nullo. Notizie storiche pióra Lugi Stefanoni (Mediolan). Tę ostatnią pracę wznowiono w 1867 roku. W prasie, zwłaszcza lombardzkiej, regularnie wspominano Nullo. Paragrafy o nim znalazły się też w wydanych pod koniec XIX wieku pracach historiograficznych czy propagandowych, poświęconych zjednoczeniu Włoch, garibaldczykom czy bergamończykom zaangażowanym w proces zjednoczeniowy^[73]. Personalnie wspominano o nim podczas rocznicowych uroczystości, np. Francesco Crispi wzywał jego imię podczas apelu poległych w Bergamo w 1885 roku^[74]. W 1907 roku w rejonie reprezentacyjnego skrzyżowania Porta Nuova w Bergamo odsłonięto pomnik Francesco Nullo^[75], pod którym składano kwiaty i który stoi na swoim miejscu do dzisiaj. W 1913 roku Giuseppe Locatelli-Milesi wydał broszurę La spedizione di F. Nullo in Polonia.

W 1915 roku w Neapolu zwodowano niszczyciel „Francesco Nullo”, który służył na wodach Morza Śródziemnego podczas I wojny światowej. W 1921 roku, w związku z planami budowy nowej serii niszczycieli, został przemianowany na „Fratelli Cairoli” (zatonął w wyniku eksplozji miny u wybrzeży Libii we wrześniu 1940)^[76]. Jego imię przejął kolejny niszczyciel, zwodowany w stoczni Cantieri Navali we Fiume w 1925 roku. Służył on podczas włoskich działań bojowych w rejonie śródziemnomorskim do października 1940 (został zatopiony przez brytyjski niszczyciel HMS „Kimberley” po nieudanym ataku na aliancki konwój)^[77]. Propaganda faszystowska, uprawiając kult garibaldczyków, nawiązywała wielokrotnie do roli Nullo w zjednoczeniu Włoch. Jego imię wymieniał np. Mussolini podczas uroczystości w Bergamo^[78]. W 1937 roku w rzymskim parku Pincio, gdzie znajdują się setki popiersi zasłużonych Włochów, odsłonięto uroczyście popiersie Nullo^[79]. Ciano osobiście uczestniczył w odsłonięciu warszawskiego pomnika w 1939 roku. W 1939 roku Alfonso Vajana wydał broszurę Francisco Nullo. La sua Bergamo – I suoi tempi. Po niemieckiej inwazji na Polskę antyfaszystowski działacz Bruno Quarti owinął bergamoński pomnik kirem^[80]. W latach 1944–1945 jeden z działających we wschodniej Lombardii lewicowych oddziałów partyzanckich przyjął nazwę „Brigata Francesco Nullo”^[81].

W 1949 roku poczta włoska wydała znaczek z Francesco Nullo^[82]. Jego imię nadano kilku szkołom, m.in. w Bergamo^[83] i podbergamońskich Stezzano^[84], Villa di Serio^[85] i Pedrengo^[86]. W wielu miastach (np. w Bergamo, Mediolanie, Genui, Parmie, Bolonii, Florencji czy Rzymie) istnieją via Francesco Nullo. W 1957 roku Alfonso Vajana wydał poszerzoną wersję swojej pracy, zatytułowaną Francesco Nullo. Un Precursore della unità Europea^[87]. W 1960 roku bergamońska historyk Giuliana Donata Petteni napisała 130-stronicową biografię Nullo, zamieszczoną w pracy zbiorowej Le 180 biografie dei bergamaschi dei Mille; był w niej najbardziej eksponowaną postacią^[88]. W 1963 roku ta sama autorka wydała książkę Francesco Nullo cavaliere della libertà: nel centenario dell’eroica morte in Polonia^[89]. W tym okresie działająca we Włoszech Associazione Italo-Polacca przyznawała nagrody im. Francesco Nullo^[90]. W drugiej połowie XX wieku delegacje z Bergamo wielokrotnie odwiedzały Olkusz i Polskę. W 2013 roku ukazała się praca zbiorowa pt. Francesco Nullo – Dall’Italia all’Europa (1826-1863)^[91]. W tymże roku w Bergamo odbyły się uroczystości związane ze 150. rocznicą śmierci Nullo; miały one jednak kontrowersyjny charakter, ponieważ zdominowane przez centroprawicę władze miejskie nie dopuściły do udziału w obchodach przedstawicieli lewicowego instytutu ISREC^[80].

W historiografii włoskiej postać Francesco Nullo była przez dziesięciolecia przedmiotem patriotycznej egzaltacji, głównie lokalnej i związanej z Bergamo. Pozostawał on postacią niekontrowersyjną, a do pamięci o nim odwoływali się przedstawiciele różnych nurtów politycznych, najpierw liberałowie, następnie faszyści, a potem protokomunistyczni partyzanci. Jeszcze wydana w połowie lat 60. XX wieku książka włoskiej historyk utrzymana była w hagiograficznym tonie, a relacjonując wcześniejsze o 100 lat walki garibaldczyków z armią Królestwa Obojga Sycylii autorka wyraża się o tych pierwszych jako o „naszych”^[92]. Podobnie traktowany był Nullo w polskim piśmiennictwie historycznym, gdzie jego postać wykorzystywano by zobrazować odzew, którym jakoby cieszyła się polska sprawa narodowa w Europie. W okresie powojennym Nullo umieszczany był często w kontekście haseł o międzynarodowej walce wyzwoleńczej sił postępu, a oficjalne delegacje składając kwiaty pod pomnikiem Nullo tego samego dnia składały kwiaty pod pomnikiem Andrieja Potiebni^[93]. Postać Nullo często wspominał w rozmowach z prymasem Wyszyńskim pochodzący spod Bergamo papież Jan XXIII, który w 1912 roku miał jakoby osobiście odwiedzić grób rodaka^[94]. Niektórzy autorzy proponują jednak inną perspektywę. Uważają, że odmiennie niż w przypadku innych Włochów, którzy stracili życie podczas powstania styczniowego, popularność Nullo w Polsce związana jest z presją poprawności politycznej, która promuje antyreligijny ruch garibaldczyków^[95].

W historiografii stosunkowo rzadkie są wybiegające poza typowe odniesienia do risorgimento czy włoskiego patriotyzmu próby analizy postawy politycznej Nullo. Jeden z autorów kwalifikuje go do radykalnego nurtu „garibaldinizmu”, bardziej bezkompromisowego i skrajnego niż ten, który wyznaczał sam Garibaldi. Coraz bardziej odległy od paradygmatu dziewiętnastowiecznego liberalizmu, miałby on raczej w tym ujęciu charakter protorewolucyjny^[96]. Akcenty krytyczne kierowane pod adresem Nullo są stosunkowo rzadkie. Autorzy o preferencjach tradycjonalistycznych, szczególnie ci z południa Włoch, widzą go w kontekście unifikującego nacjonalistycznego modernizmu, niszczącego dawne tożsamości lokalne. Bywa on nawet przedstawiany jako członek kryminalnej bandy garibaldczyków, uciekającej z pola walki w konfrontacji z silnym przeciwnikiem, ale nie wahającej się prześladować bezbronnej ludności cywilnej^[97]. W powieści neapolitańskiego autora Nullo przedstawiony jest jako nieudolny i tchórzliwy dowódca, który unika walki z armią wroga, a którego oddział zostaje pokonany przez kobiety^[98]. Lokalny historyk z Molise wyszydza Nullo jako „nic w nazwisku i nic w historii”^[99].

• Giuseppe Garibaldi
• Bitwa pod Pettorano
• Bitwa pod Krzykawką

• Luigi Stefanoni, Francesco Nullo. Notizie storiche, Bergamo 1863
• Giuseppe Locatelli-Milesi, La spedizione di F. Nullo in Polonia, Milano 1913
• Karolina Firlej-Bielańska, Francesco Nullo i jego towarzysze, Warszawa 1923
• Giuliana Donati Petténi, Francesco Nullo cavaliere della libertà: nel centenario dell’eroica morte in Polonia, Bergamo 1963
• Vittorio Polli, Francesco Nullo, Bergamo 1964
• Adam Ostrowski, Francesco Nullo. Bohater Polski i Włoch, Warszawa 1970
• Gaetano Platania, Tra diplomazia e rivoluzione. Il garibaldino Francesco Nullo e la fedeltà alla Polonia „crocifissa”, [w:] Gaetano Platania (red.), Relazioni Internazionali e diplomazia nell’Europa centro-orientale tra età moderna e contemporanea, Viterbo 2009, s. 253–298.
• A. Bortolloni, L. Corna, C. Visentin (red.), Francesco Nullo – Dall’Italia all’Europa (1826-1863), Bergamo 2013
• Jacek Sypień, Pamięć o płk. Francesco Nullo i bohaterach Powstania Styczniowego na ziemi olkuskiej, [w:] Ilcusiana 8 (2013), s. 7–54

• rzymskie uroczystości ku czci Nullo, 1937 (film)
• warszawskie uroczystości ku czci Nullo, 1939 (film)