Eschatologia (gr. έσχατος [éschatos] = ostateczny, λόγος [lógos] = słowo, nauka) – doktryna dotycząca ostatecznego przeznaczenia świata, ludzkości i człowieka^[1] w sposób szczególny związana z judaizmem, chrześcijaństwem i islamem^[2][3], oraz postawy z zakresu wiary religijnej w sprawy związane ze śmiercią, końcem świata, a w doktrynach chrześcijańskich z paruzją i Sądem Ostatecznym^[4], nieśmiertelnością duszy, problematyką teodycei, erą mesjańską, zmartwychwstaniem umarłych^[4][5]. W poszczególnych religiach ściśle powiązana z historiozofią, koncepcjami czasu i antropologią^[1].

Termin „eschatologia” został wywiedziony z pracy „Eschatologia sacra” (Systema locorum Theologicorum (1677), EΣXATOΛOΓIA Sacra^[6]) XVII-wiecznego luterańskiego teologa Abrahama Calova, w której autor przedstawiał rozważania na temat śmierci, końca świata, zmartwychwstania oraz Sądu Ostatecznego^[7]. Calov nie zdefiniował jednak nowego sztucznego pojęcia, nie objaśnia go, a jedynie opisuje eschaton, czyli „koniec”, o którym mówi werset 1. Listu do Koryntian^[6]: „Wreszcie nastąpi koniec, gdy [Chrystus] przekaże królowanie Bogu i Ojcu i gdy pokona wszelką Zwierzchność, Władzę i Moc” (1 Kor 15,24)^[8]. We wcześniejszych rozdziałach Calov wspomina o eschata jako ostatnich dniach ludzkości^[6].

Termin został upowszechniony dopiero w XIX wieku, kiedy zaczęto go powszechnie używać w teologii chrześcijańskiej^[7].

Eschatologia obejmuje koncepcje:

• końca świata,
• Sądu Ostatecznego,
• różnicowanych form przeniesienia bytu do krainy zmarłych (zaratusztrianizm, judaizm, chrześcijaństwo, islam, walhalla w mitologii nordyckiej^[9]),
• pośmiertnej nagrody (raj) lub kary (pojęcie piekła w zaratusztrianizmie, judaizmie, chrześcijaństwie),
• reinkarnacji (np. w hinduizmie).

W teologii katolickiej stanowi część dogmatyki^[1].

Zdaniem religioznawcy prof. Zygmunta Poniatowskiego w obrębie pojęcia można wyłonić^[10]:

• eschatologię kosmiczną, czyli religijną koncepcję końca świata z Sądem Ostatecznym, oraz
• eschatologię antropologiczną, obejmującą koncepcje śmierci (tanatologia), bytu po śmierci człowieka oraz teorie funkcjonowania ludzkości w końcowym okresie historii. Eschatologia antropologiczna może być rozpatrywana jako indywidualna i społeczna.

Od strony historycznej eschatologia bazuje na Starym Testamencie, który ukazywał negatywne wydarzenia narodu wybranego jako konsekwencje jego nieposłuszeństw wobec Boga, a powrót do wierności wiązał z odnową moralną i powodzeniem życiowym. Eschatologia Starego Testamentu oparta jest na pojęciu odkupieńczej historii narodu żydowskiego, który był postrzegany jako oś odkupienia ludzkości i świata, a kluczem było przekonanie o nieuchronności sądu po śmierci. Eschatologia chrześcijańska jest ukierunkowana na osobę Jezusa Chrystusa, jako Mesjasza – gwaranta odkupienia. W łonie chrześcijaństwa ujawnił się szereg koncepcji eschatologicznych: mesjanizm, millenaryzm, apokaliptycyzm, ale łączyła je koncepcja powszechnego zbawienia^[2]. Z czasem religioznawcy zastosowali termin eschatologia do analogicznych motywów znanych u ludów pierwotnych i starożytnych cywilizacji^[5].

• eschatologia chrześcijańska
  • chrześcijańska eschatologia sakramentu małżeństwa
• eschatologia kosmograficzna
• eschatologia Adwentystów Dnia Siódmego
• eschatologia Świadków Jehowy

• Eschatology (ang.), Routledge Encyclopedia of Philosophy, rep.routledge.com [dostęp 2023-05-12].