Erich Przywara

Erich Przywara (fotografia z lat 20. XX wieku)
Data i miejsce urodzenia	12 października 1889 Katowice
Data i miejsce śmierci	28 września 1972 Hagen
Wyznanie	katolicyzm
Kościół	rzymskokatolicki
Inkardynacja	jezuici
Prezbiterat	1920
Multimedia w Wikimedia Commons

Erich Przywara (ur. 12 października 1889 w Katowicach, zm. 28 września 1972 w Hagen koło Murnau) – niemiecki duchowny rzymskokatolicki (jezuita, prezbiter), filozof i teolog^[1], znany przede wszystkim z rozwinięcia filozoficznego pojęcia analogia entis(inne języki) (analogii bytu)^[2].

Jego ojciec był Polakiem z rodziny chłopskiej, a matka Niemką z rodziny pruskich urzędników^[3]. Sam opisywał swoje śląskie korzenie jako „jedność przeciwieństw” – Polaków i Niemców, rolników i przemysłowców – co wpłynęło na jego myśl filozoficzną, w której pojawia się na przykład pojęcie „jedności w napięciu” (niem. Spannungseinheit)^[2]. Wskazując na źródła swojej refleksji, Przywara odwoływał się też swojej formacji jako muzyka („zmysł formy”)^[4].

2 czerwca 1908 Erich Przywara rozpoczął nowicjat w zakonie jezuitów^[5]. Jednym z jego nauczycieli był Joseph Fröbes(inne języki)^[6]. W roku 1920 przyjął święcenia prezbiteratu^[7]. Od r. 1922 pracował w redakcji jezuickiego czasopisma Stimmen der Zeit(inne języki) aż do jego zamknięcia przez Gestapo w r. 1941. Wskutek przeżyć wojennych zachorował; w r. 1950 choroba pogłębiła się na tyle, że usunął się z życia wspólnotowego i przeniósł na wieś^[2]. Jego grób znajduje się na cmentarzu jezuitów w Pullach^[3].

Bibliografia zestawiona na kilka lat przed jego śmiercią zawiera 46 książek i około 700 artykułów. Wśród nich znajdują się prace filozoficzne i teologiczne, a ponadto wiersze i rozważania dotyczące życia duchowego^[4].

Był spowiednikiem Edyty Stein^[8]. Wśród jego uczniów był Hans Urs von Balthasar^[9].

Najbardziej znanym dziełem Przywary jest rozprawa pod tytułem Analogia Entis(inne języki). Dzieło to, napisane w oryginale po niemiecku^[10][11], zostało przełożone na języki francuski^[12], włoski^[13], hiszpański^[14] i angielski^[15]. Według Przywary pojęcie analogii odnosi się do sytuacji, w której nie zachodzi ani wieloznaczność (łac. aequivocatio)^[16], ani jednoznaczność (łac. univocatio)^[17]; innymi słowy, zachowuje się to samo pojęcie przy radykalnej zmianie znaczenia^[4].

Rozprawa Przywary rozpoczyna się od zagadnienia formalnej podstawy metafizyki. Wskazuje tutaj na dwa aspekty: analizę bytu (w użytej przez siebie terminologii metaontykę) i analizę aktu poznania (metanoetykę). Refleksja nad poznaniem nie może jednak abstrahować od bytowego charakteru poznającego, a z kolei analiza bytu bez refleksji nad poznaniem będzie zawsze nienaukowa. W skrócie oznacza to, iż jakakolwiek metafizyka oparta na analizie bytów stworzonych (niem. kreatürliche Metaphysik) będzie zawsze niekompletna, ponieważ nie znajdzie dla siebie absolutnej podstawy. Wskazuje to w kierunku jedności bytu i jego poznania, która ma miejsce jedynie w Bogu^[18]. Różnicę między podejściem filozoficznym a teologicznym Przywara ujmuje jak następuje: „Chodzi tu raczej o skrajny rozziew między « metodologicznym ateizmem » filozoficznym, co jest właściwe « zawieszeniu osądu co do statusu stworzenia jako takiego » (...) i teologiczną theologia archetypa (to znaczy teologią, którą Bóg ma w sobie i dla siebie, a nie ku nam). (...) W filozofii « stworzenie » jest miarą « Boga », w teologii « Bóg » jest miarą « stworzenia »”^[12][19].

Sama analogia bytu (łac. analogia entis) polega na napięciu (wywołanym przez nieidentyczność) między Stwórcą a stworzeniem, względnie między istotą a istnieniem w obrębie samego stworzenia. W sensie teologicznym napięcie to odnosi się do ujawniania się (niem. Erscheinung) Boga w świecie z jednej strony, a z drugiej do Jego transcendencji. Termin analogia entis w założeniu odzwierciedla wewnętrzną dynamikę i strukturę stworzenia^[4]. We wstępie do swojej rozprawy sam Przywara streszcza swój cel następująco: „Analogia entis jest ideą, która od zawsze stała u podstawy moich pism (...) miała Augustynową nazwę « Boga w nas i Boga ponad nami ». Określało to przede wszystkim zasadniczą tendencję (...) do uchwycenia « najbardziej podstawowego » związku między Bogiem a stworzeniem. Chodziło więc tu ponadto o związek między teologią pozytywną a teologią negatywną.”^[12]

Przywara używa wziętego z muzyki pojęcia „rytmu” między innymi dla opisania napięcia między uwielbieniem Boga obecnego we wszechświecie a uwielbieniem Boga w „jedynym konkretnym wydarzeniu Chrystusa”^[4]. Sam wyjaśniał to następująco: „Muzyka jako forma jest ojczystym źródłem tego, co się dla mnie stało « biegunowością »: « jednością w napięciu » i ostatecznie « analogią ».”^[4]

Niemożność pojęciowego ujęcia Boga „zawsze większego” (Deus semper maior) powoduje, iż konkretną drogą poznania Boga staje się relacja do drugiego człowieka. Zdolność widzenia śladu Bożego w każdym uzdalnia do przyjęcia drugiego człowieka w jego podmiotowej inności^[7].

W rozprawce Idee Europa^[20] Przywara zwraca uwagę, iż, w odróżnieniu od współczesnego pojęcia obywatelstwa, starożytne pojęcie przynależności do polis polegało na uczestnictwie i przyczynianiu się do wspólnego dobra. Rzeczywista polityka jest więc wspólną wzajemną służbą, a zatem ma formę quasi-liturgiczną, odzwierciedlającą służbę Królowi, który „nie przyszedł, aby mu służono, ale służyć” (Mt 20, 28); oznacza to jednak również, że prawdziwa forma Kościoła jest nie skupiona na sobie i własnym przetrwaniu, lecz służebna w odniesieniu do świata^[21].

Przywara odnosił się krytycznie zarówno do współczesnej mu filozofii za zaniedbywanie odniesień teologicznych, jak i do filozofii typu scholastycznego, pomijającej konkretne życie, kulturę i ludzkie poglądy na świat, czyli wszystko, co można określić terminem „faktyczności” (niem. Sachliche)^[4].

Najbardziej znanym krytykiem poglądów Przywary był Karl Barth, który określił go jako „wcielonego Goliata”, w porównaniu z którym wszyscy inni przeciwnicy szwajcarskiego teologa byli „karłami”. Samą ideę analogia entis Barth określił jako „wynalazek Antychrysta”^[2][22] i wystarczający powód do odrzucenia katolicyzmu^[23].

Filozofowie i teologowie, którzy zajęli się myślą Przywary, podkreślali niezwykłą rozległość jego planów filozoficznych. Hans Urs von Balthasar stwierdził, iż „zarówno zamierzenie [Ericha Przywary] jak i jego realizacja wydają się zbyt wielkie dla współczesnych czasów”^[6]. Z kolei szwajcarski filozof Philibert Secretan(inne języki) zauważył, że „Erich Przywara należy do tych, którzy, mimo swego geniuszu, padli ofiarą stopnia trudności ich dzieła”^[3].

W kwestii aktualności myśli Przywary wypowiadano bardzo zróżnicowane opinie. Amerykański teolog Kevin M. Vander Schel^[24] podkreśla (2017) ponadczasowość teologii Przywary: „W całej swojej twórczości Przywara widział miejsce dla pozytywnie twórczej i otwartej kulturowo formy katolicyzmu. Mówił o nowym rodzaju myślenia katolickiego, wykraczającego poza antytezę modernizmu i integryzmu”^[25]. Z kolei wykładowca Uniwersytetu Laterańskiego Denis Biju-Duval^[26] jest zdania (1999), że system Przywary jest bardzo silnie uwarunkowany klimatem intelektualnym epoki, w której powstał: „Zauważmy (…) charakter (…) myśli, który Przywara wywodzi ze swego wychowania w bardzo suarezowskim „tomizmie”. Dążąc do wyczerpania wiedzy ludzkiej w pojęciach (…), jego myśl, choć głęboka, a często genialna, czasami staje się nadmiernie skomplikowana. (…) Przywara ma rzeczywistą trudność, by uwzględnić wymiary istnienia i „przeżytego życia”. (…) Jego skłonność do konceptualizacji nieuchronnie prowadzi go do myślenia bardziej o koncepcji istnienia lub idei przeżytego życia niż o istnieniu lub przeżytym życiu. (…) Nie można było tego dokonać w atmosferze filozoficzno-teologicznej jego czasów. Na poziomie teologicznym Konstytucja Dei Verbum Soboru Watykańskiego II ponownie skupiła Objawienie na rzeczywistej Osobie Słowa, które stało się ciałem, w porównaniu do wcześniejszej teologii, skupiającej się bardziej na treściach pojęciowych i doktrynalnych. Tymczasem ta rzeczywista Osoba Chrystusa pojawia się w Analogia Entis w znacznie mniejszym stopniu, niż to, co charakteryzuje ją pojęciowo w Jej tajemnicy, co Przywara nazywa das Christliche.”^[18].

6 maja 2016 r. w przemówieniu, wygłoszonym z okazji odebrania Nagrody Karola Wielkiego, do teologii publicznej(inne języki) Przywary odniósł się papież Franciszek: „Erich Przywara w swoim wspaniałym dziele Idee Europa [Idea Europy] zaprasza nas do postrzegania miasta jako miejsca, gdzie współistnieją różne instytucje i różne poziomy.”^[27][21].

• Józef Majkowski (1960) Egzystencjonalizm Eryka Przywary [artykuł z czasopisma Collectanea Theologica]
• Karl Rahner (1968) Laudatio auf Erich Przywara [z książki Gnade als Freiheit]
• James V. Zeitz (1989) Erich Przywara on Ultimate Reality and Meaning [artykuł z czasopisma Ultimate Reality and Meaning]
• Denis Biju-Duval (1999) La pensée d'Erich Przywara [artykuł z czasopisma Nouvelle revue théologique]
• Andrzej Nowicki (s.d.) Erich Przywara teolog ze Śląska [strona internetowa parafii śś. Piotra i Pawła w Katowicach]
• John Betz (2023) Erich Przywara: In Memoriam [University of Notre Dame, Church Life Journal]