Epitafium (z gr. ἐπιτάφιος epi-taphios, „nad grobem”, „na kamieniu nagrobnym”^[1]) – napis umieszczony na nagrobku lub pomniku, upamiętniający lub sławiący zmarłego.

Forma epitafium ukształtowana się w Atenach w V wieku p.n.e. w trakcie wojen z Persami: było ono zwięzłym i krótkim utworem, często o charakterze panegirycznym. Tekst poetyckiego epitafium zapisywano w skróconej formie dystychu elegijnego; niezwykle rzadko w nim wspominano wprost o śmierci i umieraniu, nie nazywając ich po imieniu, o ile nie dotyczyło to zabójstwa.

Epitafia nie stroniły od czarnego humoru, jak np. w tekście na steli z IV – III wieku p.n.e.:

Niemal równolegle z rozwojem epitafiów w postaci klasycznej – podniosłej, patetycznej i poważnej, przebiegał ich rozwój w formie humorystycznej – komicznej lub satyrycznej. O ile pierwsze przeznaczano głównie na nagrobki, to drugie powstawały ku uciesze i rozrywce, stanowiąc tym samym swoiste remedium na lęki związane z nieuchronnością śmierci^[4]. Wśród znanych twórców podobnych epitafiów stworzonych w polszczyźnie wymienić można m.in. Jana Kochanowskiego, Daniela Naborowskiego, Wandę Chotomską, Mirona Białoszewskiego, Wisławę Szymborską^[5][6] czy Mariusza Parlickiego^[7][8].

Epitafium mogło też zawierać portret zmarłego (malowany lub płaskorzeźbiony) albo scenę figuralną, a także odpowiednie symbole i elementy alegoryczne. Mogło być również pomnikiem nagrobnym w postaci ozdobnej płyty albo tablicy z napisem ku czci zmarłego – najczęściej nie w miejscu pochówku, lecz w innym związanym z daną osobą, np. w kościele, na ścianie, filarze lub posadzce. Wśród epitafiów wystawianych dzieciom znamienne jest to, że poniżej drugiego roku życia niemal nigdy nie określa się jako „przedwcześnie zmarłych”.

W starożytnej Grecji i Rzymie epitafia wystawiano również różnym zwierzętom: koniom, osłom, ptakom, zającom, a także myszom (ale nie wieprzom)^[9].

Najciekawszy przykład epitafium stanowi znalezisko z Turcji (Tralles w Karii, obecnie Aydin). Epigramat umieszczony na kolumnie zawiera nie tylko sam tekst inskrypcji, ale również epitafium w postaci zapisu znaków muzycznych, będąc jedynym w pełni i w oryginalnej formie zachowany, całkowicie odczytanym i zrozumiałym zapisem starożytnej linii melodycznej. Pieśń do tej melodii – z akompaniamentem harfy – śpiewa Neron w ekranizacji Quo vadis (z 1951 roku)^[10][11].

Epitafia stanowią charakterystyczny element architektoniczny wystroju wnętrz kościołów. Przykładem podobnego dzieła artystycznego może być epitafium Kallimacha według modelu Wita Stwosza, znajdujące się w kościele Świętej Trójcy w Krakowie.

Szczególną odmianą jest autoepitafium pisane jeszcze za życia przez autora dla siebie samego^[12].

• Polski raper Nullo nagrał utwór noszący tytuł Epitafium.
• Duet raperski Avi x Louis Villain również nagrali utwór pt. Epitafium, w którym gościnnie wystąpił Reto
• Na temat epitafium został skomponowany utwór Epitaph przez brytyjski zespół King Crimson i umieszczony na albumie In the Court of the Crimson King
• Epitaph to utwór skomponowany przez brytyjski zespół Judas Priest
• Niemiecki zespół deathmetalowy Necrophagist wydał album pod tytułem Epitaph

• epitafium obrazowe
• epigramat

• A. Bikont, J. Szczęsna: Epitafia, czyli uroki roztaczane przez niektóre zwłoki. Warszawa: Wyd. Prószyński i S-ka, 2008.
• A. Wypustek: Bogowie, herosi i wybrańcy. Wizerunek zmarłych w greckich epigramach nagrobnych epoki hellenistycznej i grecko-rzymskiej. Warszawa: Wydawnictwo UW, 2011.
• M. Parlicki (red.): Jowialna twórczość funeralna: Antologia wesołych epitafiów i nagrobków. Warszawa: Wydawnictwo Pisarze.pl, 2017.
• M. Parlicki: Osądy ostateczne i niecierpiące zwłoki: satyry, bajki, moskaliki, fraszki, epitafia. Kraków: Wydawnictwo Miniatura, 2016.
• M. Parlicki: Wesołe epitafia i inne śmiertelnie niepoważne wiersze. Kraków: Wydawnictwo Ridero IT Publishing, 2017.
• Rzymskie epitafia, zaklęcia i wróżby. Warszawa: Czytelnik, 1990.
• Słownik terminów literackich. Wrocław: Ossolineum, 1989.
• Witold Szolginia: Architektura. Warszawa: Sigma NOT, 1992, s. 45. ISBN 83-85001-89-1.