Elizeum w Warszawie
 nr rej. 278 z 1.07.1965[1]
| |
 Elizeum na akwareli Zygmunta Vogla Ogrody ks. Kazimierza Poniatowskiego Na Książęcem i Górze z ok. 1785 roku | |
| Państwo | |
|---|---|
| Województwo | |
| Miejscowość | |
| Adres | |
| Typ budynku | |
| Architekt | |
| Rozpoczęcie budowy |
1776 |
| Ukończenie budowy |
1778 |
| Pierwszy właściciel | |
| Obecny właściciel |
Zarząd Zieleni m.st. Warszawy |
Położenie na mapie Warszawy  | |
Położenie na mapie Polski  | |
Położenie na mapie województwa mazowieckiego  | |
 52°13′51″N 21°01′40″E/52,230833 21,027778
| |
Elizeum – podziemna rotunda wykonana z cegły usytuowana w stoku skarpy warszawskiej, znajdująca się na terenie parku Marszałka Edwarda Rydza-Śmigłego (parku Na Książęcem) w pobliżu skrzyżowania ulic Książęcej i Kruczkowskiego w Warszawie.
Jest budowlą w typie maison de plaisance (domu przyjemności), jedynym z zachowanych pawilonów ogrodowych wchodzących w skład kompleksu ogrodu romantycznego na „Książęcem”, założonego przez podkomorzego Kazimierza Poniatowskiego, brata króla Stanisława Augusta[2].
Historia
Budowla powstała w latach 1776–1778 według projektu Szymona Bogumiła Zuga[3][4][5]. Elizeum jest zakomponowane na planie centralnym, zamknięte z czterech stron półkolistymi niszami i przykryte kopułą udekorowaną wewnątrz sztukaterią (czyli plastyczną dekoracją gipsową)[3]. Dekoracje sztukatorskie się nie zachowały[6]. Kopuła ma rozpiętość 763 cm i zbliżoną wysokość[6]. Część centralną na dwóch kondygnacjach obiegają korytarze ze sklepieniem kolebkowym[6]. Wnętrze doświetlone było kiedyś przez okrągły otwór w sklepieniu, na którym stała zewnętrzna latarnia na rzucie ośmioboku, o kształcie przypominającym pawilon chiński[7]. Obecnie w tym miejscu jest niewielki otwór, mało widoczny wśród traw porastających skarpę, wpuszczający zaledwie smugę światła.
Pierwotnie Elizeum miało trzy wejścia[6]. Z opisu sporządzonego przez Zuga dowiadujemy się, że:
"Ogród […] choć przed siedmiu laty zaczęty, dotychczas nie jest jeszcze ukończony; wszakże są już niektóre piękne części całkowicie wykonane; takiemi są: grota i wodozbiory w skale kute, oraz kaskada, spadająca u stóp góry pokrytej dzikiem zaroślem i drzewami. Jeden z podziemnych chodników oświecony dostatecznie przez kilka z góry otworów, prowadzi po różnych zakrętach do drzwi, które się otwierają niespodzianie na podziemną salę należycie światłą, której ściany i kilka kolumn wspierające cztery wielkie wnęki z siedzeniami są z fałszywego marmuru i utrzymują banią pięknie i ozdobnie wyżłobioną z otworem u góry, oświecającym to podziemie. Ośm popiersi Cesarzów Rzymskich umieszczone są na wspornikach kolo ściany, a płaskorzeźby znajdują się nadedrzwiami. Przed tą grotą wyrobioną ze siuku i dość dobrze naśladującą naturę, znajduje się obszerna sadzawka z wyspą […]. Na wzgórzu znajduje się jeszcze wieża turecka czyli minaret ze wschodnimi krętemi wiodącymi na wierzchołek, a niedaleko zdtąd mały budynek w tymże smaku służący za kuchnię, z którego przejściem podziemnym można dostać się do salonu o którym wyżej wspomnieliśmy. U stóp góry pod wieżą jest jeszcze mały folwarczek. W ogólności zaś wszystkie te budowle miały połączyć z domem wielkim projektowanym, na który już potrzebny kamień sprowadzono; ale że zamiar ten nie przyszedł do skutku, budowy więc te nie mając żądnego z sobą związku, są tylko cząstkami oderwanemi, których istnienie zastanawia widza. Mimo to wysady tutejsze dobrze utrzymane służyły za przyjemną przechadzkę dla publiczności”[8].
Po krótkim okresie swojej świetności Elizeum, pozostawione bez właściciela, przez wiele lat było użytkowane w sposób niewłaściwy. Plądrowane i niszczone w XIX i XX wieku popadło w ruinę[2][5], stało się miejscem zapomnianym i opuszczonym[3].
Stan obiektu
Wnętrze Elizeum pozbawione jest wystroju, jedynymi świadkami dawnej świetności są odciski kasetonów dekorujących sklepienie, fragmenty tynku w bocznym korytarzu imitującego sztuczną skałę oraz fragment trójbarwnej polichromii w układzie pasowym na ścianie górnego korytarza.
Obiekt wymaga kosztownego remontu, osuszenia, odkrycia przykrywającej go ziemi i zaizolowania. Biuro Stołecznego Konserwatora Zabytków prowadzi działania mające doprowadzić do remontu i adaptacji Elizeum. W technice laserowej wykonano szczegółową inwentaryzację obiektu oraz animację 3D z prezentacją wnętrza, a także liczne ekspertyzy. W wyniku badań stwierdzono, iż obiekt jest mocno zawilgocony, w niektórych miejscach wilgotność cegły sięga 18–19%, co jest niemal maksymalnym możliwym zawilgoceniem cegły, a wilgotność powietrza przekracza 90%. Pomimo tego konstrukcja obiektu jest stabilna. Nie zauważono na powierzchni murów głębokich pęknięć ani zarysowań, mogących świadczyć o uszkodzeniach powstałych na skutek przekroczenia stanu granicznego nośności konstrukcji. Natomiast prawie całkowitemu zniszczeniu uległy tynki. W trakcie odkrywek odkopano kamienny pierścień z piaskowcowych ciosów o przekroju 36 x 20 cm. Jest to cokół, na którym stała latarnia doświetlająca obiekt.
Budowla odznacza się bardzo dobrą akustyką[9].
Rewitalizacja
W 2008 roku zorganizowano warsztaty dla młodych architektów, których celem było przedstawienie różnych koncepcji adaptacji Elizeum i rozpoczęcie dyskusji na ten temat[2]. Architekci zaproponowali w miejscu Elizeum m.in. restaurację, galerię, salę koncertową, teatr oraz łaźnię[2]. Wśród propozycji pojawił się również projekt odtworzenia domku imama z minaretem, wiejskiej karczmy i pawilonu chińskiego[2].
Prace warsztatowe i wyniki dyskusji publicznej stanowiły podstawę do przygotowania zaleceń konserwatorskich. Zadaniem podstawowym jest zabezpieczenie obiektu tak, aby jak najwierniej oddawał charakter zabytkowej budowli. Po remoncie Elizeum powinno być przeznaczone do zwiedzania, z możliwością ekspozycji czasowych wystaw i wykorzystaniem sali do kameralnych koncertów i różnego rodzaju przedsięwzięć kulturalnych.
Obiekt ten stanowi ważne w skali regionu zimowisko nietoperzy, znajdujące się na liście najważniejszych europejskich zimowisk nietoperzy, prowadzonej przez Porozumienie o Ochronie Populacji Europejskich Nietoperzy EUROBATS[10]. W celu ochrony tych zwierząt w Elizeum zamontowano dla nich budki lęgowe[11]. W podziemnej budowli zamieszkały także traszki zwyczajne[11]. Wszelkie działania renowacyjne muszą więc brać pod uwagę ochronę tych zwierząt. W 2021 roku zakończono prace nad udrożnieniem górnego wejścia do Elizeum w celu zapewnienia lepszej wentylacji[9]. Wstawiono wtedy kratę i wewnętrzne stalowe drzwi, które są zamykane na zimę[9]. W 2022 roku odkryto i zinwentaryzowane dodatkowe kanały wentylacyjne i wentylacyjno-doświetlające, jednak z 12 kanałów tylko 4 były drożne[9]. Otwory przykryto daszkami, aby powstrzymać napływ do środka budowli wód opadowych[9].
Elizeum zarządza Zarząd Zieleni m.st. Warszawy[12]. Jest udostępniane do zwiedzania podczas Nocy Muzeów i Europejskich Dni Dziedzictwa[12].
Przypisy
- ↑ Rejestr zabytków nieruchomych – Warszawa [online], Narodowy Instytut Dziedzictwa, 30 września 2024, s. 26 [dostęp 2024-03-12].
- ↑ a b c d e Szczepaniuk 2008 ↓, ¶ 1–8.
- ↑ a b c Kwiatkowski 1971 ↓, s. 50–53.
- ↑ Cieński 2003 ↓, s. 128.
- ↑ a b Chrościcki i Rottermund 1978 ↓, s. 88.
- ↑ a b c d Krzysztof Traczyński. Elizeum. „Stolica”, s. 87, styczeń−luty 2024.
- ↑ Kwiatkowski 1971 ↓, s. 50–53, 370.
- ↑ Zug i Sobieszczański 1847 ↓, s. 5–8.
- ↑ a b c d e Podziemna rotunda. „Stolica”, s. 88, styczeń−luty 2024.
- ↑ EUROBATS ↓, s. 12.
- ↑ a b Tomasz Urzykowski. Podziemny dom przyjemności księcia. „Gazeta Stołeczna”, s. 14, 27 sierpnia 2021.
- ↑ a b Norbert Frątczak. Skarby Warszawy pod szczególnym nadzorem. „Gazeta Stołeczna”, s. 6, 2 lipca 2018.
Bibliografia
- Andrzej Cieński, Oświecenie: Historia literatury polskiej, Anna Skoczek (red.), Historia literatury polskiej w dziesięciu tomach; t. 4 cz. 1, Kraków: SMS, 2003, ISBN 978-83-88520-03-7, PB 2003/17102.
- Underground rotunda “Elizeum”, [w:] Juliusz A. Chrościcki, Andrzej Rottermund, Atlas of Warsaw's architecture, Jerzy Dłutek (tłum.), Warsaw: Arkady, 1978, s. 248, PB 1978/4349 (ang.).
- EUROBATS, Important Underground Sites for Bats in Europe. Poland, eurobats.org, s. 13 [dostęp 2015-05-01] [zarchiwizowane z adresu 2016-03-04].
- Marek Kwiatkowski, Szymon Bogumił Zug, architekt polskiego oświecenia, Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1971, s. 451, PB 1971/9722.
- Maciej Szczepaniuk, Elizeum znów będzie miejscem schadzek, „Życie Warszawy”, Warszawa: Presspublica, 19 czerwca 2008, ISSN 0137-9437.
- Szymon Bogumił Zug, Franciszek Maksymilian Sobieszczański, Ogrody w Warszawie i jej okolicach opisane w r. 1784 przez Szymona Zuga budowniczego Kościoła Ewangelickiego w Warszawie. Z objaśnieniami F. M. Sobieszczańskiego, napisanemi w 1847 roku, [w:] Kalendarz Powszechny na rok przestępny 1848, R. XIV, 1847.