Dolomity
 Tre Cime di Lavaredo | |
| Kontynent | |
|---|---|
| Państwo | |
| Najwyższy szczyt | |
| Jednostka dominująca | |
 Położenie na mapie Alp; granice pasma według Alpenvereinseinteilung der Ostalpen (1984) | |
| Obiekt z listy światowego dziedzictwa UNESCO | |
 Marmolada (3343 m n.p.m.) | |
| Państwo | |
|---|---|
| Typ |
przyrodniczy |
| Spełniane kryterium |
VII, VIII |
| Numer ref. | |
| Region[b] |
Europa i Ameryka Północna |
| Historia wpisania na listę | |
| Wpisanie na listę |
2009 |
Położenie na mapie Włoch  | |
 46°23′N 11°51′E/46,383333 11,850000
| |
Dolomity[3] (wł. Dolomiti, Alpi Dolomitiche[4]; niem. Dolomiten[5]) – pasmo górskie w północno-wschodniej części Włoch, część Południowych Alp Wapiennych w Alpach Wschodnich. Leży pomiędzy dolinami: Val Rendena na zachodzie, Piawa na wschodzie oraz Pustertal (Val Pusteria) na północy. Najwyższe szczyty Dolomitów to: Punta Penia (3342 m n.p.m.) i Punta Rocca (3309 m n.p.m.) w masywie Marmolady, Antelao (3263 m n.p.m.), Tofany. Kraina geograficzna, do której należą Dolomity to Tyrol Południowy, południowa część masywu leży na terenie prowincji Belluno, zachodnia – prowincji Trentino, północna – prowincji Bolzano-Alto Adige/Bozen-Südtirol. W 2009 roku Dolomity wpisano na listę światowego dziedzictwa UNESCO.
Topografia
Dolomity leżą we włoskiej części Alp Wschodnich, w regionach Trydent-Górna Adyga i Wenecja Euganejska.
|
W podziale Alp Wschodnich według Alpenverein Dolomity (nr AVE 52) są częścią Südliche Ostalpen[a][6][7] i nie obejmują swym zasięgiem Dolomiti di Fiemme (Fleimstaler Alpen, nr AVE 53), które są odrębną, samodzielną jednostką.
Pasmo graniczy[8] z: Sarntaler Alpen na północnym zachodzie, Alpami Zillertalskimi, Rieserfernergruppe i Villgratner Berge na północy, Alpi Carniche na północnym wschodzie, Prealpi Carniche na wschodzie i południowym wschodzie oraz Dolomiti di Fiemme na zachodzie. |
 |
Według włoskiego podziału Alp, SOIUSA, Dolomity (kod SOIUSA = II/C-31) są sekcją (sezione) sektora (grande settore) Południowe Alpy Wapienne[a] (Alpi Sud-orientali, kod SOIUSA = II/C). Pasmo Dolomiti di Fiemme (kod SOIUSA = II/C-31.V) stanowi podsekcję (sottosezione) Dolomitów[9]. |
Główne podgrupy górskie według SOIUSA
|
 Zasięg Dolomitów według SOIUSA Obszary z listy światowego dziedzictwa UNESCO |
Grupy górskie
Dolomity nie stanowią wyraźnego łańcucha górskiego. Składają się z grup skalnych oddzielonych głębokimi dolinami i wysokimi, lecz na ogół łatwo dostępnymi przełęczami. Najważniejsze grupy: Pale di San Martino, Marmarole, Puez, Fanes, Sassolungo (niem. Langkofel), Marmolada, Sella, Puez/Ciër, Catinaccio (niem. Rosengarten), Civetta, Pelmo, Tofany, Cristallo, Antelao, Sorapiss, Dolomiti di Sesto (niem. Sextner Dolomiten)[6][7], Sciliar/Schlern, Dolomiti di Braies/Pragser Dolomiten. Najważniejsze grupy o podobnej budowie geologicznej, lecz geograficznie należące do innych grup górskich to Dolomiti di Brenta, Piccole Dolomiti[6][7] i Dolomity Lienzkie.
Budowa geologiczna
Dolomity w dużej części składają się z odkrytych skał – wapieni i dolomitów oraz częściowo – riolitów. W dolinach lasy szpilkowe. Dolomity charakteryzują się bardzo malowniczą rzeźbą terenu spowodowaną ich erozją. Pod względem geologicznym Dolomity stanowią fragment Południowych Alp Wapiennych. Składają się z płaszczowin wchodzących w skład tzw. Jednostek Austryjskich sfałdowanych po raz pierwszy w fazie austryjskiej orogenezy alpejskiej, na przełomie wczesnej i późnej kredy, ale główna faza fałdowań, tworzenia płaszczowin i wypiętrzenia przypadła na schyłek miocenu (Stupnicka, 1978). Osady jurajskie i kredowe tych jednostek zostały niemal całkowicie zerodowane; istniejące dolomity i wapienie uformowane zostały w triasie. Osady triasowe leżą na formacjach permskich, pod którymi znajduje się gruba warstwa kwaśnych skał wylewnych (głównie riolity), leżących bezpośrednio na silnie zmetamorfizowanym starszym podłożu. W niektórych miejscach riolity ukazują się bezpośrednio na powierzchni.
Rdzenna ludność
Rdzenna, zanikająca już ludność Dolomitów to Ladynowie, posiadający własną kulturę i język ladyński, którym posługuje się jeszcze niewielka część mieszkańców (ok. 30 000). Gromadzeniem informacji o kulturze ladyńskiej zajmują się Institut Ladin Micurá de Rü w San Martino (Alta Badia) oraz muzeum etnograficzne w Vigo di Fassa.
Turystyka
Dolomity mają bardzo duże walory turystyczne. Według UNESCO powszechnie uważane są za jeden z najatrakcyjniejszych krajobrazowo obszarów górskich na świecie[10]. Duża liczba poszarpanych grani, turni i baszt skalnych, bardzo stromych stoków, urwisk oraz wielkich kilkusetmetrowych pionowych ścian skalnych, głębokich dolin i zjawisk krasowych tworzy spektakularny krajobraz. Zimą Dolomity są popularnym ośrodkiem narciarskim, a latem oferują olbrzymią liczbę szlaków górskich, via ferrat oraz szlaków rowerowych.
Spośród wielu ośrodków sportów zimowych w Dolomitach najbardziej znana za sprawą Olimpiady Zimowej z 1956 roku jest Cortina d’Ampezzo oraz rejony Val Ghërdina/Grödental/Val Gardena, Alta Badia, Canazei, Reba/Arabba, Madonna di Campiglio, gdzie odbywają się regularnie zawody o Puchar Świata. Dolomity posiadają również wiele letnich stacji klimatyczno-wypoczynkowych. Należą do nich między innymi: Sesto, San Candido, Corvara, Ortisei, Selva Val Ghërdina/Wolkenstein, Predazzo, Cavalese, Alleghe, San Martino di Castrozza.
Główne szczyty
| Nr | Nazwa | Wysokość (m n.p.m.) | Nr | Nazwa | Wysokość (m n.p.m.) |
|---|---|---|---|---|---|
| 1. | Punta Penia (w masywie Marmolada) | 3344 | 23. | Pala di San Martino | 2996 |
| 2. | Antelao | 3263 | 24. | Catinaccio (niem. Rosengartenspitze) | 2981 |
| 3. | Tofana di Mezzo | 3244 | 25. | Cima di Fradusta | 2941 |
| 4. | Punta Sorapiss | 3229 | 26. | Cimon del Froppa | 2932 |
| 5. | Monte Civetta | 3220 | 27. | niem. Fermedaturm | 2867 |
| 6. | Gran Vernel | 3205 | 28. | Cima d’Asta | 2848 |
| 7. | Monte Cristallo | 3221 | 29. | Cima Canali | 2846 |
| 8. | Cima di Vezzana | 3192 | 30. | Croda Grande | 2839 |
| 9. | Cimon della Pala | 3184 | 31. | Torri del Vajolet | 2821 |
| 10. | Sassolungo (niem. Langkofel) | 3181 | 32. | Sass Maor | 2816 |
| 11. | Monte Pelmo | 3169 | 33. | Cima di Ball | 2783 |
| 12. | Punta dei Tre Scarperi (niem. Dreischusterspitze) | 3152 | 34. | Cima della Madonna (Sass Maor) | 2751 |
| 13. | Piz Boè (niem. Boespitze) | 3152 | 35. | Cima della Rosetta | 2741 |
| 14. | Croda Rossa d’Ampezzo (niem. Hohe Gaisl) | 3148 | 36. | Croda da Lago | 2701 |
| 15. | Piz Popena | 3143 | 37. | niem. Central Grasleitenspitze | 2705 |
| 16. | Punta Grohmann niem. Grohmannspitze | 3126 | 38. | Monte Schiara | 2562 |
| 17. | Croda dei Toni (niem. Zwölferkofel) | 3094 | 39. | Sasso di Mur | 2554 |
| 18. | Cima Undici (niem. Elferkofel) | 3092 | 40. | Cima Dodici | 2338 |
| 19. | Sass Rigais (niem. Geislerspitzen) | 3025 | 41. | Monte Pavione | 2336 |
| 20. | Tre Cime di Lavaredo | 3003 | 42. | Cima di Posta | 2235 |
| 21. | Catinaccio d’Antermoia (niem. Kesselkogel) | 3004 | 43. | Monte Pasubio | 2232 |
| 22. | Cinque Dita (niem. Fünffingerspitze) | 2997 |
Zobacz też
Uwagi
- ↑ a b c Południowe Alpy Wapienne (polski egzonim, któremu wg KSNG odpowiadają endonimy Südliche Kalkalpen[11] lub Alpi Sud-orientali[12]) mają różne granice w zależności od klasyfikacji. Obszar Südliche Ostalpen (AVE) nie pokrywa się z zasięgiem Alpi Sud-orientali (SOIUSA).
- Alpi Sud-orientali to wg KSNG Południowe Alpy Wapienne, ale endonim Südliche Ostalpen nie ma polskiego egzonimu.
Przypisy
- ↑ AVE: Alpenvereinseinteilung der Ostalpen (1984). [dostęp 2019-07-18].
- ↑ Marmolada, [w:] Encyklopedia PWN [online], Wydawnictwo Naukowe PWN [dostęp 2019-07-18].
- ↑ Polski egzonim według: Urzędowy wykaz polskich nazw geograficznych świata, s. 371, Komisja Standaryzacji Nazw Geograficznych poza Granicami Rzeczypospolitej Polskiej przy Głównym Geodecie Kraju, Warszawa, 2013. [dostęp 2016-03-23]. [zarchiwizowane z tego adresu (2014-05-07)].
- ↑ Endonimy włoskie według: Urzędowy wykaz polskich nazw geograficznych świata, s. 371, Komisja Standaryzacji Nazw Geograficznych poza Granicami Rzeczypospolitej Polskiej przy Głównym Geodecie Kraju, Warszawa, 2013. [dostęp 2016-03-23]. [zarchiwizowane z tego adresu (2014-05-07)].
- ↑ Endonim niemiecki według: Alpenvereinseinteilung der Ostalpen (1984). [dostęp 2016-03-23].
- ↑ a b c Główny Urząd Geodezji i Kartografii nie podaje polskiego egzonimu: Urzędowy wykaz polskich nazw geograficznych świata, s. 370–372; Komisja Standaryzacji Nazw Geograficznych poza Granicami Rzeczypospolitej Polskiej przy Głównym Geodecie Kraju, Warszawa, 2013. [dostęp 2016-03-24]. [zarchiwizowane z tego adresu (2014-05-07)].
- ↑ a b c Główny Urząd Geodezji i Kartografii: Urzędowy wykaz polskich nazw geograficznych świata, Przedmowa, s. XVIII; Komisja Standaryzacji Nazw Geograficznych poza Granicami Rzeczypospolitej Polskiej przy Głównym Geodecie Kraju, Warszawa, 2013. [dostęp 2016-04-24]. [zarchiwizowane z tego adresu (2014-05-07)].
Niewymienienie danego obiektu jest jednoznaczne ze stwierdzeniem, że Komisja nie zaleca dla niego polskiej nazwy, nawet jeżeli taka spotykana jest w niektórych publikacjach.
- ↑ Podział Alp Wschodnich według Alpenverein: Alpenvereinseinteilung der Ostalpen (1984). [dostęp 2016-03-24].
- ↑ Sergio Marazzi: La „Suddivisione orografica internazionale unificata del Sistema Alpino” (SOIUSA). Fioridimontagna.it. [dostęp 2016-04-21]. (wł.).
- ↑ The Dolomites – UNESCO World Heritage Centre. whc.unesco.org. [dostęp 2021-11-10].
The Dolomites are widely regarded as being among the most attractive mountain landscapes in the world.
- ↑ Endonim niemiecki: Urzędowy wykaz polskich nazw geograficznych świata, s. 10; Komisja Standaryzacji Nazw Geograficznych poza Granicami Rzeczypospolitej Polskiej przy Głównym Geodecie Kraju, Warszawa, 2013. [dostęp 2019-07-25]. [zarchiwizowane z tego adresu (2014-05-07)].
- ↑ Endonim włoski: Urzędowy wykaz polskich nazw geograficznych świata, s. 371; Komisja Standaryzacji Nazw Geograficznych poza Granicami Rzeczypospolitej Polskiej przy Głównym Geodecie Kraju, Warszawa, 2013. [dostęp 2019-07-25]. [zarchiwizowane z tego adresu (2014-05-07)].
Bibliografia
- Ewa Stupnicka: Zarys geologii regionalnej świata, Wydawnictwa Geologiczne, Warszawa 1978
- Dariusz Tkaczyk: Dolomity (tom I: Wschód, tom II: Zachód), Wydawnictwo Sklepu Podróżnika
Linki zewnętrzne
- Dolomity Serwis Krajoznawczy. wdolomitach.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2018-06-21)].
- Dolomity – via ferraty – informacje praktyczne
- Dolomites 360° Panoramas
- Hiking Dolomites Alps Trentino
