documenta – jedna z najważniejszych na świecie^[1] wystawa sztuki współczesnej odbywająca się co pięć lat w niemieckim mieście Kassel i trwająca 100 dni^[2].

Pierwsza wystawa documenta odbyła się w 1955 roku. Zorganizował ją wraz z przyjaciółmi profesor malarstwa z Akademii Sztuk Pięknych w Kassel Arnold Bode. Odróżniała się od innych wystaw tego typu nową koncepcją przestrzeni wystawienniczej. Ideą Bodego, oprócz zorganizowania ekspozycji nowoczesnej sztuki, było ukazanie idei wystawy artystycznej jako medium^[3].

Prócz ASP, Kassel nie miało w owym czasie żadnych powiązań krajowych czy międzynarodowych ze sztuką współczesną czy nowoczesną. Było jednak znanym ośrodkiem kulturalnym w kraju, z uwagi na muzeum Fridericianum (pierwsze otwarte dla publiki muzeum w Europie), pochodzących stamtąd braci Grimm, czy też z teatru Ottoneum, utworzonego w 1605. Pierwsza documenta nie była samodzielnym wydarzeniem. Została zorganizowana jako część krajowych targów ogrodniczych w prowizorycznie odbudowanym po II wojnie światowej muzeum Fridericianum (miasto zostało zniszczone w 80%, głównie przez nocne bombardowania w październiku 1943). Do lat 90. XX wieku wystawa skupiała się raczej na twórcach zachodniego kręgu kulturowego. Potem nabrała charakteru ogólnoświatowego^[1].

W odróżnieniu od innych podobnych wydarzeń artystycznych, takich jak biennale w Wenecji czy w São Paulo, documenta ma zwyczaj "zawłaszczania" całej przestrzeni Kassel, na czas swego trwania. W przestrzeni miejskiej pozostawiono kilkanaście instalacji stworzonych bądź wystawianych w ramach documenta^[1].

Kolejne edycje wystawy^[4]:

documenta 1 zorganizowano w ruinach Muzeum Fridericianum, spalonego podczas II wojny światowej. Impreza trwała od 15 lipca do 18 września 1955 roku i miała charakter przede wszystkim historyczny. Pięcioosobowa komisja robocza, w niej również historyk sztuki Werner Haftmann, wybrała dzieła sztuki stanowiące kompleksowe podsumowanie wiedzy o europejskiej sztuce nowoczesnej. Arnold Bode powiesił abstrakcyjne modernistyczne obrazy na metalowych prętach w niewielkiej odległości ścian, na których zniszczona powierzchnia pobielonych prowizorycznie cegieł kontrastowała z gładzią białego sztucznego tworzywa. Uczestnicy wystawy pochodzili, w przeważającej większości, z Europy (49 – Niemcy, 44 – Francuzi, 26 – Włosi)^[3].

Następna edycja wydarzenia nabrała rozmachu – w celu organizacji wystawy utworzono spółkę z o.o., a nad poszczególnymi działami debatowały dwie komisje (malarstwa i rzeźby oraz grafiki), jak również komisja wystawiennicza. Wśród eksponowanych dzieł przeważał powtórnie abstrakcjonizm, a dokładniej jeden z jego nurtów – informel. Szerzej niż poprzednio zaprezentowano rzeźbę. Tym razem zadaniem wystawy było wszechstronne zaprezentowanie współczesnej sztuki, a nie, jak przedtem, ukazanie historycznych powiązań^[3].

Następną edycję przygotowano stawiając nie na historyczność czy wszechstronność, ale na najbardziej istotnych artystów i kluczowe dzieła. Pojawił się też nowy dział – rysunek. Jego ekspozycja została przygotowana przez komisję roboczą z Wernerem Haftmannem na czele^[3].

Na documenta 4 demokratyczna rada zdecydowała się na mały przełom, obawiając się skostnienia formuły wystawy. Zaprezentowano szerzej dzieła z najmłodszych nurtów sztuki, to jest pop-artu, minimalizmu, malarstwa barwnych płaszczyzn. Nie pojawiły się natomiast happeningi, performance czy reprezentanci ruchu fluxus^[3].

Piąta edycja, trwająca od 30 czerwca do 8 października w Museum Fridericianum, Kino Royal i Neue Galerie, stała się wielkim przełomem dla historii tej wystawy. Za całość koncepcji i realizacji odpowiadał Harald Szeemann, sekretarz generalny, który zastąpił demokratyczną radę. Koncepcja documenta 5 zwracała się przeciwko muzealnemu, statycznemu podejściu do ekspozycji. Wystawa miała stać się „wydarzeniem antymuzealnym” dokonującym się na terenie całego miasta.

Harald Szeemann był wówczas dyrektorem Kunsthalle w Bernie. Został mianowany kuratorem generalnym, ponieważ podczas wcześniejszych edycji dochodziło do problemów związanych z przekraczaniem budżetu i konfliktami w gronie decyzyjnym, w związku z czym postanowiono oddać odpowiedzialność za całe przedsięwzięcie w ręce jednej osoby. Poza nim nad wystawą pracowali także: Arnold Bode i Jean-Christopher Amann, Bazon Brock, Peter Iden, Ulrich Gregor, Alexander Kluge, Edgar Reitz, Karlheinz Braun. Wzięło w niej udział 218 artystów, m.in. Joseph Beuys, Jasper Johns, Hermann Nitsch, Claes Oldenburg, Gilbert & George, William Wegman, 820 prac, a wystawę odwiedziło 228 621 osób.

Przed documenta5 Szeemann zorganizował dwie bardzo ważne dla jej struktury wystawy: When attitudes become form (1969) i Happening & Fluxus (1970). Wskazywały one na jego zainteresowania procesem, działaniem i związkami sztuki z rzeczywistością. Ponadto koncepcja wystawy z 1969 była pierwowzorem documenta5 – pozbawiona sztywnych ram, całkowicie skupiona na działaniu, a nie na obiekcie. Również w documenta Szeeman postanowił zmienić ideę „100 dni muzeum” w „100 dni wydarzeń”.

Założenia documenta5:

• Systematyczne śledzenie relacji wizualnych form ekspresji i rzeczywistości.
• Wystawa koncentruje się na związku pomiędzy obrazem a rzeczywistością.
• Prace artystów zostają wyjęte z kontekstu, w którym powstały i umieszczone w nowym, zaproponowanym przez kuratora.
• Wystawa stała się autonomicznym dziełem sztuki, medium dzięki któremu można było zdobywać o informacje o sztuce, zadawać pytania i budować nowe konteksty.

Sekcje:

• Reality of Representation
• Reality of the Thing Represented
• Identity or Non-Identity for Representational Things Represented

Wystawa spotkała się z falą krytyki: zarzucano jej, że pozbawia artystów wolności do decydowania o ich dziele, traktuje je przedmiotowo i zmienia ich znaczenie, nie licząc się ze zdaniem autorów, że odchodzi od przeszłości, jednocześnie nie wskazując żadnego nowego kontekstu, a zamiast tego zajmuje się jedynie konstatacją rzeczywistości oraz że postawiła ideologię ponad faktycznie znaczenie dzieł i ich formę. Wyrazem tych protestów był m.in. list artystów z Robertem Morrisem na czele do Flash Artu oraz esej Roberta Smithsona, umieszczony w katalogu wystawy. Jednak mimo całej krytyki nie da się ukryć, że była to jedna z ważniejszych wystaw po II wojnie światowej, która zmieniła spojrzenie na projektowanie wystaw oraz instytucję kuratora.

Kierownictwo artystyczne szóstej edycji zostało powierzone Manfredowi Schneckenburgerowi.

• 7000 Eichen

• Oficjalna strona
• documenta Stadt [online], Kassel [dostęp 2020-10-13]  (niem.).strona główna serwisu
• documenta – archiwum artystów [online], The Artists [dostęp 2020-10-13]  (ang.).
• dokumenta 10 [online] [dostęp 2020-10-13]  (ang.).
• dokumenta 11 [online] [dostęp 2020-10-13]  (ang.).
• documenta 12 [online] [dostęp 2020-10-13] [zarchiwizowane z adresu 2016-02-22]  (ang.).