Desuetudo (wym. [deswetudo] lub [desłetudo], nie „desuetudo”; z łac. odwyknienie, odzwyczajenie) – termin prawniczy oznaczający jedną z reguł derogacyjnych, według której długotrwałe niestosowanie lub nieprzestrzeganie w praktyce określonej normy prawnej skutkuje utratą przez nią mocy obowiązującej^[1].

Podstawowa funkcja polega na uchylaniu mocy obowiązującej istniejących norm. Jeżeli zwyczaj jest uważany za fakt prawotwórczy, to może uchylić przepis prawa pozytywnego. Desuetudo opiera się na behawioralnym kryterium: przepis prawa nie obowiązuje, ponieważ nie jest przestrzegany. Za objęte desuetudo uznaje się normy: sankcjonowaną, jeśli mimo pojawienia się warunków określonych w jej hipotezie adresaci nie zachowują się zgodnie z dyspozycją tej normy; sankcjonującą, jeśli mimo naruszenia normy sankcjonowanej adresat wtórny (organ państwa) nie korzysta ze swoich kompetencji i nie stosuje sankcji. Uznaje się wówczas, że państwo straciło zainteresowanie dla tych norm, przestało je chronić swym przymusem, w związku z czym norma przestała obowiązywać w każdym ze znaczeń terminu „obowiązywanie”.

W przeciwieństwie do innych reguł derogacyjnych (np. lex specialis derogat legi generali) desuetudo nie jest powszechnie akceptowaną zasadą i możliwość jej stosowania we współczesnych systemach prawnych jest kwestionowana^[2].

Przykład historyczny: posłowie na sejm 1638 zażądali odczytania zapisków z narad króla z senatorami rezydentami^[3]. Władysław IV Waza kazał odpowiedzieć, iż „leges (ustawy) otrzymują robur ex usu et observantia (siłę z używania i przestrzegania) i tracą propter non usum (z powodu nieużywania)”. Jako że przywołana ustawa „nigdy nie była in usu (w użytku) i najstarsi senatorowie nie pamiętają przykładu wykonywania jej”, miało to oznaczać jej unieważnienie. Posłowie odmówili uznania tej zasady twierdząc, że lex publica nunquam cessabit (powszechna ustawa nigdy [nie] ustępuje)^[4].

Jako współczesny przykład zastosowania można podać próbę rozwiązania problemu prawnego, jaki zrodził się po 1989, kiedy to wśród niektórych prawicowych działaczy i ugrupowań politycznych pojawiły się tezy o dalszym obowiązywaniu konstytucji kwietniowej z 1935, nigdy formalnie nieuchylonej. Wtedy to też pojawiła się opinia Biura Legislacyjnego Kancelarii Senatu, w której stwierdzono, iż konstytucja kwietniowa przestała obowiązywać właśnie na mocy desuetudo^[5]. Ponadto niekiedy można spotkać się z poglądem, że w związku z niestosowaniem w czasach PRL przez organy państwowe przepisów konkordatu między Stolicą Apostolską a Rzecząpospolitą Polską z 1925, wygasł on przez desuetudo^[6].

• martwe prawo
• prawo zwyczajowe
• zwyczaj międzynarodowy
• klauzula rebus sic stantibus

• Uchwała Trybunału Konstytucyjnego z 23 stycznia 1991, sygn. akt W 4/90 (OTK 1991, poz. 17)
• Zbigniew Radwański, Prawo cywilne – część ogólna, wyd. 8., Warszawa 2005 (ISBN 83-7387-884-X), s. 55
• Tomasz Stawecki, Piotr Winczorek, Wstęp do prawoznawstwa, wyd. 4., Warszawa 2003 (ISBN 83-7387-181-0), s. 106–107
• Zygmunt Ziembiński, Desuetudo, „Państwo i Prawo” 1994, nr 11, s. 3 i n.