Ten artykuł dotyczy miasta. Zobacz też: inne miejscowości o tej nazwie.

Czersk

miasto w gminie miejsko-wiejskiej
Urząd Miasta i Gminy Czersk
Herb Flaga
Państwo	Polska
Województwo	pomorskie
Powiat	chojnicki
Gmina	Czersk
Prawa miejskie	1382–1772 od 1926
Burmistrz	Daniel Szpręga
Powierzchnia	9,73 km²
Populacja (30.06.2023) • liczba ludności • gęstość	9 894[1] 1016,85 os./km²
Strefa numeracyjna	(+48) 52
Kod pocztowy	89-650
Tablice rejestracyjne	GCH
Położenie na mapie gminy Czersk Czersk
Położenie na mapie Polski Czersk
Położenie na mapie województwa pomorskiego Czersk
Położenie na mapie powiatu chojnickiego Czersk
53°47′34″N 17°58′26″E/53,792778 17,973889
TERC (TERYT)	2202044
SIMC	0928920
Urząd miejski ul. Kościuszki 27 89-650 Czersk
Multimedia w Wikimedia Commons
Informacje w Wikipodróżach
Hasło w Wikisłowniku
Strona internetowa

Czersk (kaszub. Czérskò) – miasto w południowej części województwa pomorskiego, w powiecie chojnickim, siedziba gminy miejsko-wiejskiej Czersk. W latach 1975–1998 miasto administracyjnie należało do woj. bydgoskiego.

Czersk uzyskał lokację miejską w 1382, zdegradowany w 1772^[2]. Miasto królewskie położone było w II połowie XVI wieku w powiecie tucholskim województwa pomorskiego^[3]. Prawa miejskie od 1 lipca 1926.

Pod zaborem pruskim miasto nosiło nazwę Polnisch Czersk – Czersk Polski, którą notuje Słownik geograficzny Królestwa Polskiego wydany w latach 1880–1902^[4].

Spis geograficzno-topograficzny miejscowości leżących w Prusach z 1835, którego autorem jest J.E. Muller notuje obecnie używaną, polską nazwę miejscowości Czersk wraz z niemieckim dodatkiem – Polnisch^[5].

Osadnictwo w Czersku i okolicach ma swoją genezę w kulturze wschodniopomorskiej. Znaleziska archeologiczne wskazują na to, iż na przełomie naszej ery z Tucholi przez Czersk, Rytel i Chojnice do Bałtyku biegła odnoga szlaku handlowego. Z tego okresu pochodzą także Kamienne Kręgi w Odrach.

W Czersku ustalono stanowiska archeologiczne z wczesnej epoki żelaza (ok. 500 p.n.e. – ok. 125 p.n.e.).

Odkryto ślady osadnictwa wczesnośredniowiecznego (VII-XIII wiek) choć rozwijało się ono mało intensywnie ze względu na niekorzystne położenie geograficzne tej krainy. W XII wieku Czersk wchodził w skład tzw. Zaborów, czyli obszarów leżących za borami, a te z kolei w skład kasztelanii raciąskiej. Podczas panowania książąt pomorskich osada była urządzona na prawie polskim. Pierwsze wzmianki pochodzą z 1330. Za panowania Krzyżaków, od 1309 Czersk i jego okolice należały do komturstwa tucholskiego. W czasach wojny trzynastoletniej (1454–1466) okoliczni Borowiacy dostarczali żołnierzom Kazimierza IV Jagiellończyka znaczne ilości prowiantów i za to otrzymali od króla przywilej o charakterze miejskim. Po zawarciu II pokoju toruńskiego Czersk wrócił do Polski i stał się królewszczyzną (wsią królewską). Czersk należał wtedy do starostwa tucholskiego i był siedzibą sądu bartnego. W 1565 w Czersku była karczma, młyn wodny o jednym kole napędowym oraz kościół. Ludność trudniła się bartnictwem, co wynikało z dużego zalesienia okolic. Staroście bartnemu – Jakubowi Glusowi – podlegało 24 bartników z „puszczy czerskiej”. Ze względu na postępujący wyrąb puszczy następował upadek bartnictwa. Bartnicy skarżyli się:

W XVII wieku we wsi powstał browar i Czersk stał się siedzibą tzw. Ekonomii Czerskiej, która była dzierżawiona m.in. przez Raczyńskich herbu Nałęcz, Kilińskich herbu Junosza, a od połowy XVII wieku przez Łukowiczów, którym nadano Ekonomię w wieczyste użytkowanie.

W latach 1655–1660 Czersk podupadł, w wyniku zniszczeń wojennych Potopu szwedzkiego. Miejscowa ludność wraz z proboszczem – ks. Gradzikowskim – musiała kryć się przed Szwedami w pobliskich lasach. Dla odbudowy zrujnowanego miasta przyczynić się miało uzyskane od króla Stanisława Augusta Poniatowskiego prawo odbywania jarmarków w Czersku.

W administracji kościelnej Czersk wraz ze Starogardem stanowił odrębny dekanat z siedzibą w Czersku^[6]. W wieku XVII i XVIII w Czersku istniała szkółka parafialna.

W 1809 w Czersku, za zgodą właściciela dóbr czerskich Jana Warsza (Nepomuka Wazy) Dembińskiego, zorganizowano szkołę dla dzieci z tej wsi i okolic, fundując pensję nauczycielowi. Nauka odbywała się głównie w zimie, a dzieci czytały różne podręczniki gromadzone przez nauczyciela. Jan Dembiński na podstawie zarządzeń państwowych z 1816 przyznał prawo własności 16 gburom w zamian za pracę na jego gruntach przez określoną liczbę dni w tygodniu. Warunki te przez gburów nie zostały przyjęte i proces regulacji stosunków chłopskich w Czersku został zakończony w 1856, a nawet jeszcze w 1916 była rozpatrywana sprawa uprawnień tychże 16 gburów czerskich do połowu ryb.

21 lutego 1832 w Czersku zatrzymał się na nocleg jeden z pierwszych oddziałów powstania listopadowego maszerujący z Tczewa. Oddział liczył 120 szeregowych i 40 oficerów pod dowództwem Wincentego Pola. Wydarzenie to Wincenty Pol upamiętnił w swoim wierszu.

W latach 1828–1830 dokonano przebudowy tzw. traktu napoleońskiego przechodzącego przez Czersk wyznaczając tę szosę na trasę poczty królewskiej. W 1867 we wsi powstała pierwsza apteka, w 1870 uruchomiono ekspedycję pocztową z telegrafem zajmującą się również przewozem podróżnych, a w latach 1871–1873 przez Czersk wybudowano dwutorową linię kolejową z Berlina do Królewca i Gdańska w ramach sieci Preußische Ostbahn. Czersk uzyskał połączenie ze Szlachtą, a przez nią Laskowicami i Skórczem. Do Szlachty pierwszy pociąg ruszył 20 sierpnia 1908. Czersk stał się ośrodkiem przemysłu drzewnego. Jego rozwój ekonomiczny zaowocował tym, że w 1880 w Czersku był już Bank Ludowy, Spółka Rolniczo-Handlowa, a obok młyna wodnego – tartak (zwany wówczas piłą), cegielnia i browar. W ciągu roku odbywały się cztery wielkie targi kramne i na bydło.

Na przełomie XIX i XX wieku w Czersku powstała Fabryka Maszyn Rolniczych Victoria. Właściciele tej i innych fabryk i zakładów wyzyskiwali pracujących w nich robotników, co doprowadziło do fali strajków w latach 1904–1910.

Od 5 listopada 1906 do 18 kwietnia 1907 w miejscowej szkole elementarnej odbył się strajk dzieci przeciwko nauczaniu religii w języku niemieckim. W strajku wzięło w sumie udział 207 dzieci, w tym: G., G. Andryszkowskie, F., W. Banach, F. M. Bannach, K. Bartel, J. Bielicki, K. Bieniek, J. Bieliński, K., Z. Biliszewscy, G. Błocińska, J. Brilski, J. Brzeska, A. Brzezińska, J., R. Brzoskowscy, E. Brugier, L. Cisewska, M. Chabowska, W. Czapiewska, A., J. Czekallowie, J. Czewiński, J. Ćwikliński, F. Datta, J. Drewek, J. Ebertowski, J. Gierszewski, L., F. Giłkowie, B., L., L. Glazowie, S., T. Gliszczyńskie, C. Gołuńska, A. Gostomski, A. Górnowicz, E. Greger, J., M. Gwizdała, C. Hoffmann, M. Homa, M., T. Jasnochowie, S. Jakubowski, M. Jednoralski, M., Z. Jutrzenka, L. Kahlau, J., F. Kamińscy, J. Kałduńska, A., J., F. Karczowie, F. Karczyńska, A., A., J., M., W., W. Kitowscy, J. Klaśnicki, E., P., W., Kreńscy, F. Kuczyńska, A. Kłodzińska, S. Kniter, J., M. Kościńscy, A. Kreński, F. Kuryciński, J., F., M., F. Kryczykowie, A., L. T. Krügerowie, W. Kubicki, F. Lamczyk, F., F., A. Lellowie, A. Lewińska, M. Linda, A., E., Litzmann, A. Look, A. Lubiński, J. Łangowski, A., J. Łońskie, E., F. Marchlewskie, J. Mazolon, A. Michalka, B. Mikułła, J., F. Milochowie, B. Minikowski, A. Modrzejewski, T., T. Morzuch, H. Muchowska, J. Mrozik, F. Müller, W. Nabożna, J. Nakielski, J., J., M., W., W. Narlochowie, J. Napiontek, J., F., A. Niedzielscy, B., F. Niedziurawscy, A. Niemczyk, A. Nowak, L., F., J., E. T. Ossowscy, F. Pasternacka, M., Z. Pruskie, M., F. Reccy, A., B. Repińscy, F. Ruhnke, J. Pacek, M. Patrzykowska, B., M. Pastwowie, A., K., A., F., R., S. Peplińscy, M. Pega, J., F. Piekarscy, J. Polszyński, C., F., K. Prochowie, A., B. Pruscy, B. Raczkowski, O., P. Sabiniarz, F., F., P. Sankowscy, , A. Schneider, M. Sikora, M. Sieger, M. Skok, J., F. Smaglińscy, F. Słomiński, F., T. Suszek, M. Szarafian, A., F., Ł., W. Szprengowie, J. Szynwelski, S. Stoppa, W. Stabbe, F. Sumiński, W., Z. Tocha, A., W. Truskawa, M. Trzebiatowska, W. Ufnowski, J. Wesołowski, F. Weiland, W., A., A., L. Wiśniewscy, I. Włoch, A., L. Wonsowie, J., J. Wróblowie, P. Wysocka, S., Z., R. Zielińscy, F. Żablińska, B., I. Zabroccy, A., J. Żalikowskie. Dwóch z nich – Władysław Narloch i Antoni Wiśniewski – jako inicjatorzy strajku otrzymali karę chłosty po 12 kijów. Strajk był częścią znacznie większej akcji biernego oporu wobec pruskich władz szkolnych, która na przełomie 1906 i 1907 objęła ponad 460 (!) szkół w prowincji Prusy Zachodnie (tj. Pomorze Gdańskie, Krajnę, Powiśle, ziemię chełmińską i ziemię lubawską). Inspiracją dla strajków pomorskich były wcześniejsze działania dzieci w prowincji wielkopolskiej, ze słynnym strajkiem we Wrześni (1901) na czele^[7].

Miasto zwiększało liczbę mieszkańców w tamtym okresie przyrost był kilkusetprocentowy i przedstawiał się następująco:

Na mocy traktatu wersalskiego w dniu 29 stycznia 1920 do Czerska wkroczyły wojska polskie^[8], przejmując wieś w posiadanie polskie. W Czersku utworzono gminę jednostkową, a pierwszym sołtysem i wójtem (komisarycznym) został Józef Ostrowski. 14 maja 1926 ukazało się Rozporządzenie Rady Ministrów z 30 kwietnia 1926 r. o zezwoleniu gminie wiejskiej Czersk w powiecie chojnickim w województwie pomorskim na przyjęcie ustroju według pruskiej ordynacji miejskiej dla sześciu prowincyj wschodnich z dnia 30 maja 1853 r. (Dz.U. z 1926 r. nr 48, poz. 289) i zgodnie z wyznaczonym tam terminem 1 lipca 1926 Czersk otrzymał prawa miejskie. Pierwszym stałym burmistrzem był wybrany przez Radę Miejską Paweł Trybull. W 1927 w Czersku – już jako mieście – powstał Okręgowy Pomorski Inspektorat Straży Granicznej. Liczba mieszkańców miasta wynosiła:

W latach międzywojennych w Czersku funkcjonowało kilka fabryk mebli. Około 80% produkcji tych fabryk kierowane było na rynki Śląska i Warszawy, w mieście działała też odlewnia żelaza, wspomniana już fabryka maszyn rolniczych, 8 tartaków, 3 młyny parowe i jeden wodny oraz 2 browary. w mieście odbywały się systematycznie duże targi i jarmarki.

15 października 1928 oddano do eksploatacji linię kolejową z Czerska do Bąka, będący zarazem dogodnym połączeniem do Gdyni. W latach 1928–1929 wybudowano betonową szosę łączącą Czersk z Tucholą. W mieście powstawały nowe domy prywatne i komunalne. Zmodernizowano gazownię, założono system kanalizacji, uregulowano stosunki wodne.

Dotychczasowa szkoła prywatna o profilu czteroklasowym została przekształcona w sześcioklasową szkołę wydziałową. Do dwóch szkół 7-klasowych uczęszczało łącznie 813 dziewcząt i chłopców. W Czersku znajdowała się też ochronka i szkoła zawodowa. W Czersku funkcjonowała drukarnia i w mieście wychodziły następujące gazety:

Istotną część mieszkańców Czerska stanowili Niemcy – w 1910 30% ogółu ludności, w 1934 około 12%. Zajmowali oni w mieście silną pozycję ekonomiczną, będąc w posiadaniu około połowy jego zakładów przemysłowych. Sytuacja ta, szczególnie w kontekście złych stosunków polsko-niemieckich i bliskości granicy, powodowała poważne napięcia społeczne.

Nocą z 23 na 24 sierpnia 1939 na Pomorzu zarządzono niejawną, alarmową mobilizację. Do Czerska przybyli rezerwiści z okolicznych wsi i utworzono Batalion Obrony Narodowej Czersk, któremu nadano kryptonim 85. Baonu Piechoty. Jednostka ta po zmobilizowaniu liczyła około 900 żołnierzy (bez artylerii) i następnie weszła w skład Grupy Operacyjnej Czersk, której główny trzon stanowiła Pomorska Brygada Kawalerii. 28 sierpnia 1939 Grupa Operacyjna Czersk pod dowództwem gen. Stanisława Grzmot-Skotnickiego przeniosła miejsce dowodzenia z Tucholi do Czerska. Gen. Grzmot-Skotnicki oprócz Grupy Operacyjnej Czersk miał także w dyspozycji 81. Dywizjon Pancerny (stanowiący odwód dowódcy) oraz 1. pluton Eskadry towarzyszącej.

W pierwszym dniu wojny, w godzinach 16–17, Batalion Obrony Narodowej Czersk odpierał napór nieprzyjaciela na stanowiskach obronnych rejonu Chojnice – Jezioro Charzykowskie. W wyniku zmasowanej ofensywy sił niemieckich wycofano się w rejon wsi Mylof. Straty własne wynosiły około 50–60%. W takim stanie nastąpiło wycofanie wojsk polskich w okolice Błądzimia i częściowe rozproszenie w Borach Tucholskich. Utrudnieniem były silne bombardowania samolotów niemieckich – znaczna część żołnierzy dostała się do niewoli niemieckiej.

Wojska niemieckie weszły do Czerska 3 września 1939 około godziny 10. Niemieckim komendantem miasta został Gross, który zorganizował aparat okupacyjnego terroru – placówki służby bezpieczeństwa, policji ochronnej (Schutzpolizei), żandarmerii (komendant Korsanke) i Gestapo. Rozebrano synagogę zbudowaną w 1868, a nazwę miasta zmieniono na Heiderode (25 kwietnia 1942).

Okupant przystąpił do systematycznej likwidacji polskiej inteligencji i osób, które zostały uznane za niebezpieczne dla III Rzeszy. 18 października 1939 za współpracę z partyzantami demonstracyjnie zamordowano rodzinę Jana Kiedrowskiego ze Strugi, a 4 listopada dokonano masowej egzekucji 28 mieszkańców Czerska w lesie pod Łukowem. Niemcy wywłaszczali Polaków i zsyłali ich do obozów koncentracyjnych.

• XIII w. – pierwsze wzmianki o miejscowości (nazwa Czirsk)
• 1309 – wejście pod panowanie zakonu krzyżackiego
• 1382 – lokacja wsi na prawie chełmińskim
• 1466 – na mocy II pokoju toruńskiego włączenie w obszar Prus Królewskich
• XVII w. – zniszczenie wsi podczas wojen szwedzkich
• 1772 – wejście w obszar zaboru pruskiego
• 1873 – uzyskanie połączenia kolejowego, w wyniku czego następuje rozwój miasta i zapoczątkowanie rozwoju przemysłu drzewnego
• 1913 – zakończenie budowy obecnego kościoła parafialnego
• 1920 – ponownie w granicach Polski
• 1924 – wizyta prezydenta Stanisława Wojciechowskiego
• 1926 – nadanie praw miejskich
• 6 sierpnia 1928 – wizyta prezydenta Ignacego Mościckiego
• 1939–1945 – wcielenie do III Rzeszy (26 października 1939), egzekucje mieszkańców
• 25 kwietnia 1942 – okupacyjna administracja III Rzeszy wprowadza dla miasta okupacyjną nazwę niem. Heiderode
• 21 lutego 1945 – miasto zostaje zajęte przez żołnierzy Armii Czerwonej
• 1994–2002 – przebudowa centrum miasta

• Piramida wieku mieszkańców Czerska w 2014^[10]:

• cmentarz parafialny św. Marii Magdaleny przy ul. Królowej Jadwigi (wpisany do rejestru zabytków nr A/249 z 5.11.1990)^[11];
• kościół neogotycki św. Marii Magdaleny (nr rej. A-1228 z 22.02.2002)^[11] wzniesiony w latach 1910–1913, halowy, trójnawowy, na planie krzyża, z wieżą o wysokości 40 metrów. Barokowy ołtarz Trójcy Świętej fundowany w 1611, pochodzący pierwotnie z katedry pelplińskiej, którego centralnym elementem jest obraz Trójcy Świętej pędzla Hermana Hana. Ołtarz Świętego Krzyża w stylu rokokowym z 1766, ołtarz Świętego Michała Archanioła z połowy XVIII wieku, drewniana chrzcielnica w stylu rokokowym z 1766, kropielnice – romańska z XIII wieku i gotycka z XV wieku. Organy w stylu baroku nadwiślańskiego z 1913;
• plebania przy kościele zbudowana w 1828 z cegły, z cechami klasycystycznymi. Budynek parterowy, wolno stojący, na planie prostokąta. Na osi budynku, od frontu niewielka sień. Dach dwuspadowy z tzw. powieką, kryty dachówką;
• Modernistyczny ratusz z ok. 1926 z cechami neogotyckimi, z wykuszem, zwieńczony szczytem;
• zespół sądu grodzkiego wybudowany w latach 1911–1913 wraz z budynkiem sędziego;
• szkoła ewangelicka z lat 1896–1897 (obecnie Zespół Szkół im. Jana Pawła II);
• szkoła z początku XX wieku (obecnie Zespół Szkół Licealnych);
• Dom dla małych dzieci z 1914 (obecnie przychodnia lekarska);
• zespół dworca kolejowego – dworzec z ok. 1900, budynek ekspedycji, dwie wieże ciśnień, 6 domów pracowniczych przy ul. Kolejowej;
• budynek poczty z ok. 1900;
• zajazd (obecnie restauracja) z końca XIX.

Przez miasto przebiegają dwie linie kolejowe:

• linia kolejowa nr 203 z Tczewa do Kostrzyna nad Odrą – dwutorowa linia niezelektryfikowana tzw. Ostbahn.

• linia kolejowa nr 215 z Laskowic Pomorskich do Bąka – jednotorowa linia niezelektryfikowana.

Do dyspozycji podróżnych jest stacja kolejowa Czersk. Miasto posiada bezpośrednie połączenia kolejowe z Tczewem, Chojnicami, Laskowicami Pomorskimi, Gdynią, Gorzowem Wielkopolskim, Kostrzynem. Pociągi zapewniają Arriva RP, Przewozy Regionalne oraz PKP Intercity^[12].

 Osobny artykuł: Czersk (stacja kolejowa).

Przez teren miasta przebiegają następujące drogi:

• Droga krajowa nr 22: Grzechotki – Malbork – Starogard Gdański – Czersk – Chojnice – Człuchów – Wałcz – Gorzów Wielkopolski – Kostrzyn nad Odrą (główna droga przebiegająca przez miasto i gminę – popularnie zwana berlinką), stanowiąca połączenie Czerska z Trójmiastem, Piłą i Koszalinem.
• Droga wojewódzka nr 237: Mąkowarsko – Tuchola – Czersk, stanowiąca połączenie z Bydgoszczą.

Transport autobusowy w Czersku i okolicy zapewniają przedsiębiorstwa PKS Chojnice i prywatna firma Robus. Miasto posiada bezpośrednie połączenia autobusowe z Chojnicami, Tucholą, Kościerzyną, Karsinem, Czarną Wodą oraz mniejszymi miejscowościami w bliskiej okolicy.

• Parafia św. Marii Magdaleny w Czersku
• Świadkowie Jehowy: zbór Czersk (Sala Królestwa w Złotowie)^[13].
• Kościół Zielonoświątkowy Biblia w Czersku

• Boizenburg/Elbe^[14]

 Z tym tematem związana jest kategoria: ‎‎Ludzie związani z Czerskiem‎.

• Batalion ON „Czersk”
• Cmentarz żydowski w Czersku

• J.E. Muller: Vollstandiges geographish, statistisch, topographisches Worterbuch preusischen Staates. Erfurt: J.E. Muller’sche Buchhandlung, 1835.
• JózefJ. Milewski JózefJ., Czersk i okolice, Gdańsk: wydawnictwo Pomorskie, 1988, ISBN 83-85035-03-6, OCLC 751131628 . Brak numerów stron w książce
• Piotr Pałamarz i Jerzy Tadeusz Petrus: Katalog zabytków sztuki w Polsce. T. 11. Warszawa, Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe, 1979. ISBN 83-221-0018-3.
• Zabytki architektury i budownictwa w Polsce – woj. bydgoskie red. M. Róziewicz, Warszawa 1997 ISBN 83-86334-27-4.

• Czersk 1.) wielka wieś parafialna, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. I: Aa – Dereneczna, Warszawa 1880, s. 835 .
• Oficjalna strona Czerska
• Historia Żydów w Czersku na portalu Wirtualny Sztetl