Uniwersytet Jagielloński
Collegium Nowodworskiego

nr rej. A-101 z 6 sierpnia 1936[1]
Państwo	Polska
Województwo	małopolskie
Miejscowość	Kraków
Adres	ul. św. Anny 12
Styl architektoniczny	barok, manieryzm, gotyk
Fundator	Gabriel Prowancjusz Władysławski Bartłomiej Nowodworski Jakub Najmanowicz Władysław IV
Kondygnacje	3 (1 podziemna, 2 nadziemne)[2]
Powierzchnia użytkowa	1900 m²[2]
Rozpoczęcie budowy	1636
Ukończenie budowy	1643
Ważniejsze przebudowy	lata 70. XVIII w. 1855
Pierwszy właściciel	Akademia Krakowska
Kolejni właściciele	Biblioteka Jagiellońska Institut für Deutsche Ostarbeit Akademia Medyczna w Krakowie
Obecny właściciel	Uniwersytet Jagielloński
Położenie na mapie Starego Miasta w Krakowie Kolegium Nowodworskiego
Położenie na mapie Polski Kolegium Nowodworskiego
Położenie na mapie województwa małopolskiego Kolegium Nowodworskiego
Położenie na mapie Krakowa Kolegium Nowodworskiego
50°03′43,47″N 19°56′00,00″E/50,062075 19,933333
Multimedia w Wikimedia Commons

Collegium Nowodworskiego – zabytkowy budynek Uniwersytetu Jagiellońskiego znajdujący się w Krakowie przy ulicy św. Anny 12, na Starym Mieście.

Nazwa kolegium pochodzi od nazwiska Bartłomieja Nowodworskiego, który zapisał w latach 1617 i 1619 dwie potężne fundacje (łącznie na 15 tys. złotych polskich) na rzecz zarządzanej przez Akademię Krakowską szkoły średniej^[3]. W 1630 Gabriel Prowancjusz Władysławski dokonał na rzecz Uniwersytetu zapisu w wysokości 30 tys. złotych polskich, z przeznaczeniem głównie na reformę i rozwój szkoły średniej^[4]. Dodatkowo Władysławski mocą testamentu przepisał Akademii swój majątek, co przyniosło kolejne 20 tys. złotych polskich^[5]. Fundacje te umożliwiły budowę nowej siedziby dla istniejących od 2 poł. XVI w., zarządzanych przez uniwersytet, Szkół Nowodworskich^[5]. W 1636 postanowiono wznieść budynek naprzeciw kościoła św. Anny, na parceli przyległej do Collegium Maius^[5]. W 1638 budowę wsparli finansowo rektor Akademii, Jakub Najmanowicz (1000 złp) , oraz król Władysław IV (2500 złp)^[5]. Przez dłuższy czas kolegium, dla upamiętnienia Nowodworskiego oraz Władysławskiego, nazywano Collegium Władysławsko-Nowodworskim; z czasem jeden z członów nazwy zanikł^[5].

Budowniczym kolegium został Jan Leitner^[6]. Budowę zakończono zasadniczo w 1643^[6]. Na kolegium składały się dwa ustawione równolegle pawilony, połączone z obydwu stron murem^[7]. Pomiędzy nimi znajdował się brukowany dziedziniec, z trzech stron otoczony krużgankami^[7]. Poza salami lekcyjnymi i pomieszczeniami gospodarczymi w kolegium mieściło się m.in. oratorium^[7]. Dachy na pawilonach były dwuspadowe^[8]. Całość kolegium prezentowała połączenie stylu barokowego i manieryzmu, z wyraźnymi nawiązaniami do gotyckich rozwiązań sąsiedniego Collegium Maius^[8].

W latach 1645–1650, w związku z usterkami popełnionymi przez Laitnera, Uniwersytet zmuszony był sfinansować w budynku szereg napraw^[9]. Po zajęciu Krakowa przez Szwedów zajęcia w szkole zawieszono, a najeźdźcy, po skrupulatnym splądrowaniu budynku, urządzili w kolegium stajnię^[10]. Po opuszczeniu Krakowa przez Szwedów zajęcia wznowiono w 1657^[10]. Do ponownego zniszczenia budynku doszło w 1769, po zajęciu go przez rosyjskie wojsko i przekształceniu w koszary^[10].

W latach 70. XVIII wieku stan techniczny budynku przedstawiał się źle^[11]. Przy okazji reformy Szkół Nowodworskich przez Hugona Kołłątaja doszło do poważnej renowacji kolegium^[12]. W 1786 znajdujące się w budynku oratorium przekształcono w amfiteatr, tj. aulę szkolną^[13]. W 1810 szkołę wizytował książę warszawski Fryderyk August^[14]. Od czasów reformy Kołłątajowskiej do połowy XIX wieku wygląd budynku zasadniczo nie zmienił się^[15]. W latach 40. XIX wieku z uwagi na zły stan techniczny zasypano i zamurowano piwnice budynku^[16]. W 1845 miała miejsce potężna renowacja Collegium^[17]. W tym okresie w amfiteatrze budynku miały miejsce zebrania m.in. Izby Reprezentantów Rzeczypospolitej Krakowskiej^[18] i krakowskiego Towarzystwa Naukowego^[19]. W 1849 miał miejsce remont tylnego pawilonu kolegium.^[20]. Podczas wielkiego pożaru Krakowa w 1850 budynek ocalał nietknięty^[21].

W 1855 do budynku dobudowano nowe, trzecie skrzydło od strony Plant^[22]. Autorem planu skrzydła był Tomasz Majewski^[22]. Nowa część budynku utrzymana została w stylistyce zbliżonej do starszych skrzydeł Collegium^[23]. Pawilon zwieńczony został dachem czterospadowym^[23]. Mieścił pięć pomieszczeń na parterze i pięć na piętrze^[24].

W 1887 władze Uniwersytetu przeniosły umieszczoną w amfiteatrze galerię obrazów do nowo powstałego Collegium Novum^[25]. Pod koniec XIX wieku zlikwidowano podwórze Collegium od strony ulicy Gołębiej, na którym znajdowały się ubikacje; na terenie tym postawiono Collegium Phisicum, a cześć dołączono do ogrodu akademickiego^[26]. W 1880 budynek odwiedził cesarz Franciszek Józef^[27], a w 1887 arcyksiążę Rudolf^[28]. W 1890 wewnątrz Collegium Nowodworskiego założono toalety^[29].W tym samym roku usunięto zewnętrzne schody prowadzące do budynku od strony ulicy św. Anny^[30]. W 1897 rozpoczęto budowę nowej siedziby dla gimnazjum św. Anny, znajdującej się przy pl. Na Groblach^[31]. W 1898 szkołę przeniesiono do nowej siedziby.

Budynek, po opuszczeniu przez Nowodworek, przez kilka lat znajdował się w użytkowaniu Wyższej Szkoły Realnej^[32]. W 1899 Kolegium Nowodworskiego przekazano rozrastającej się Bibliotece Jagiellońskiej, od dłuższego czasu mającej problemy z pomieszczeniem zbiorów w dotychczasowej siedzibie w Collegium Maius^[33]. W niektórych pomieszczeniach rozlokowano inne jednostki uniwersyteckie, jak Seminaria: Filologiczne, Archeologiczne i Prawnicze, Bibliotekę Medyczną czy też Zakład Matematyczno-Fizyczny (ten ostatni do 1925)^[34]. Do 1905, w związku ze zmianą przeznaczenia, dokonano znacznych przekształceń budynku^[32]; podłączono go też do wodociągu^[35]. Przerwa w działalności Biblioteki nastąpiła w 1914, kiedy Collegium Nowodworskiego zajęto na tymczasowy szpital wojskowy; biblioteka wznowiła działalność w 1916^[36]. W latach 1927–1932 dokonano renowacji kolegium^[37]. W 1931 Biblioteka Jagiellońska przejęła cały budynek^[38].

Niemcy, po zajęciu Krakowa, w listopadzie 1939 postanowili zamknąć bibliotekę w Collegium Nowodworskiego^[39]. Następnie w 1940 zbiory przeniesiono z ich rozkazu do wybudowanego jeszcze przed wojną nowego budynku Biblioteki Jagiellońskiej, w Collegium Nowodworskiego zaś ulokowano dyrekcję Ostinstitutu^[39].

Budynek zdołał przetrwać II wojnę światową bez większych uszkodzeń^[40]. Od 1949 udostępniono go nowo powstałej Akademii Medycznej^[41]. Od tego czasu na określenie Collegium Nowodworskiego używa się także nazwy Collegium Medicum^[41]. Nowe władze budynku postanowiły wyburzyć przewiązkę łączącą go z Collegium Maius^[42]. Przebudowano toalety, wyremontowano fasadę, na dziedzińcu zamontowano elektryczną fontannę^[42]. W latach 70. wymieniono bruk dziedzińca na nowy^[42]. Do końca XX wieku przeprowadzono kilka remontów mających na celu przywrócenie pierwotnego wyglądu budynku: odtworzono między innymi piwnice^[43]. W 1993, po włączeniu Akademii Medycznej w struktury UJ, budynek stał się ponownie własnością Uczelni^[44]. W 1997 przeprowadzono w nim prace konserwatorskie^[44].

6 sierpnia 1936 budynek został wpisany do rejestru zabytków^[45]. Znajduje się także w gminnej ewidencji zabytków^[46].

• 
  Ogólny widok budynku.
• 
  Dziedziniec Collegium.

• I Liceum Ogólnokształcące im. Bartłomieja Nowodworskiego w Krakowie

• MarekM. Ferenc MarekM., Collegium Nowodworskiego, Kraków: Księgarnia Akademicka, 2012, ISBN 978-83-7638-210-4 .

• Wizualizacja Collegium Maius, Collegium Minus i Collegium Nowodworskiego (dostęp: 2011-02-20)