Ten artykuł dotyczy kompleksu leśnego. Zobacz też: inne znaczenia tego słowa.

Bory Tucholskie

Jezioro Żabinek w rezerwacie Jezioro Ciche w centralnej części Borów Tucholskich
kompleks leśny
Państwo	Polska
Powierzchnia	ok. 300 000 ha
Obszary chronione	Rezerwat Biosfery Bory Tucholskie Park Narodowy Bory Tucholskie Bory Tucholskie
Położenie na mapie Polski Bory Tucholskie
53°49′20,77″N 17°54′51,63″E/53,822436 17,914342
Multimedia w Wikimedia Commons
Strona internetowa

Bory Tucholskie (kaszub. Tëchòlsczé Bòrë, niem. Tucheler Heide) – jeden z najbardziej rozległych kompleksów borów sosnowych w Polsce. Zajmuje ok. 3 tys. km² sandru w dorzeczu Brdy i Wdy oraz Równiny Tucholskiej i Równiny Charzykowskiej^[1]. Od lasów tych wziął nazwę również mezoregion fizycznogeograficzny Bory Tucholskie znajdujący się we wschodniej części kompleksu oraz szereg powierzchniowych form ochrony przyrody: park narodowy, rezerwat biosfery, obszar Natura 2000, a także leśny kompleks promocyjny. Bory Tucholskie dały również nazwy jednostkom różnych systemów podziału geobotanicznego, np. okręg Borów Tucholskich w systemie Szafera i Zarzyckiego lub dzielnica Borów Tucholskich w systemie Mroczkiewicza.

Terytorium Borów Tucholskich zamieszkane jest przez rdzenną ludność Borowiaków Tucholskich, a także Kaszubów, Kociewiaków oraz Krajniaków^[2].

 Osobny artykuł: Bory Tucholskie (mezoregion).

Bory Tucholskie rosną przeważnie na piaskach sandrowych Równiny Tucholskiej i Charzykowskiej, wchodząc nieco na obszar południowej części Pojezierza Kaszubskiego. Rzeźba terenu ukształtowana została przez ostatnie zlodowacenie. Oprócz sandrów występują pagórki morenowe, rynny, wydmy, wytopiska i doliny rzeczne. Liczne są wśród borów jeziora, w tym 40 przekraczających powierzchnię 1 km². Głównymi rzekami Borów są Brda i Wda, mniejsze cieki to Kłoniecznica, Zbrzyca, Czerska Struga, Młosienica, Mątawa. Gleby są na ogół ubogie, piaszczyste klas IV – VI, jedynie w okolicach Czerska, Brus i Śliwic występują gleby klasy III.

W przeszłości na obszarze Borów Tucholskich dominował w drzewostanie buk wraz z sosną. Rosły tu też liczne drzewa liściaste, głównie dęby, graby, osiki i lipy. Nasilająca się od XVII wieku rabunkowa gospodarka leśna i późniejsze zalesianie wyłącznie sosną (np. w 1893 ponad 99% lasów na obszarze powiatu tucholskiego obsadzona była tym gatunkiem)^[3] spowodowały, że obecnie Bory są obszarem monokulturowym sosny, jedynie na zboczach nad Wisłą występują w lasach gatunki ciepłolubne, a na obszarach wylesionych wrzosowiska. Zarastające rynny jeziorne zamieniły się w torfowiska lub urodzajne łąki. Na torfowiskach występują dość licznie żurawina błotna, bagno zwyczajne, liczne gatunki mchów i torfowców.

Teren Borów Tucholskich zamieszkuje wiele różnorodnych gatunków zwierząt. Występuje licznie zwierzyna – jelenie, sarny, dziki, lisy, pojawiają się (szczególnie podczas ostrych zim) wilki. Nad rzekami występują bobry. Spośród ptaków, z gatunków rzadkich występują bielik, rybołów, żuraw zwyczajny, łabędź niemy, cietrzew, głuszec, sokół wędrowny, czapla siwa, kruk, puchacz, bocian czarny i inne.

Znaczna część borów, jezior i mokradeł wchodzi w skład obszarów Natura 2000 Bory Tucholskie (PLB220009), Wielki Sandr Brdy (PLB220001) i kilku mniejszych oraz rezerwatu biosfery Bory Tucholskie. Lasy Państwowe na części obszaru Borów powołały Leśny Kompleks Promocyjny Bory Tucholskie. W północno-wschodniej części kompleksu w 1996 został utworzony Park Narodowy Bory Tucholskie o powierzchni 4613,05 ha (otulina o powierzchni 12 981 ha). Na jego terenie rośnie głównie sosna zwyczajna.

Na terenie borów i okolic utworzono kilka parków krajobrazowych:

• Tucholski Park Krajobrazowy
• Wdecki Park Krajobrazowy
• Wdzydzki Park Krajobrazowy
• Zaborski Park Krajobrazowy
• Nadwiślański Park Krajobrazowy

Na obszarze Borów Tucholskich znajduje się wiele rezerwatów przyrody. Należą do nich:

• Bagno Grzybna – Utworzony 18.03.1980 na pow. 6,26 ha, obejmuje typowe zespoły roślinne torfowisk wysokich i mszar – ostoja zwierzyny leśnej. Stanowisko żurawia popielatego.

• Bagna nad Stążką – Rezerwat o pow. 677,88 ha, chroni największe w Borach Tucholskich torfowisko niskie. Siedlisko wielu gatunków ptaków, w tym żurawia.

• Bór Chrobotkowy – Uznano za rezerwat przyrody obszar lasu o powierzchni 41,50 ha, położony w gminie Brusy. Celem ochrony jest zachowanie ze względów naukowych i dydaktycznych klasycznie wykształconego boru chrobotkowego z rzadką i unikalną florą porostów.

• Cisy nad Czerską Strugą – Utworzony 26 marca 1982 na pow. 17,19 ha jako leśny rezerwat przyrody. Obejmuje stanowiska cisa pospolitego, pochodne z samosiewów i z nasadzeń z XIX wieku.

• Cisy Staropolskie im. Leona Wyczółkowskiego – Rezerwat położony w Nadleśnictwie Zamrzenica, o powierzchni około 37 ha. Największe skupienie cisów w Europie. Cisy w ilości ok. 4000 sztuk występują tam wśród starych sosen, dębów, lip, grabów, brzóz, jaworów i olch. Teren rezerwatu był chroniony przez leśników od przeszło stu lat. Cisy rosnące w rezerwacie są w różnym wieku i o różnej średnicy. Najgrubszy, nazywany cisem Chrobrego ma obwód w pierścienicy 250 cm. i pamięta zapewne czasy Bolesława Chrobrego, a może i jeszcze wcześniejsze. W latach 1926 do 1935 cisowy las był natchnieniem dla jednego z największych malarzy polskich, Leona Wyczółkowskiego. Największy zbiór jego prac inspirowanych widokami leśnymi można oglądać w muzeum w Bydgoszczy.

• Czapli Wierch – Rezerwat położony nad Jeziorem Słonym, w celu zachowania fragmentu starego boru sosnowego naturalnego pochodzenia. Nazwa pochodzi od kolonii czapli siwej, której gniazda usytuowane są od kilkudziesięciu lat w koronach starych drzew, rosnących wzdłuż brzegów jeziora. Ochroną objęto powierzchnię 5,26 ha. Wiek rosnącej sosny określa się na 200 lat.

• Dolina Rzeki Brdy – Rezerwat położony na terenie gmin Tuchola, Gostycyn oraz Cekcyn. Utworzony w 1994 w celu ochrony walorów przyrodniczo-krajobrazowych doliny rzeki Brdy (głazowiska, skarpy, urwiska, zróżnicowane zbiorowiska leśne). Do najcenniejszych fragmentów zalicza się uroczysko Piekiełko.

• Dury – Rezerwat ścisły w nadleśnictwie Osie, tworzy go grupa 4 małych jeziorek dystroficznych wraz z nabrzeżnymi pasami roślinności torfowej oraz torfowiska porośnięte sosną o ogólnej powierzchni około 11ha. Roślinność wodna, zarastająca jeziorka, jest bardzo skąpa. Na szczególną uwagę zasługuje występowanie na kępach zbudowanych z torfowców żurawiny drobnoowockowej.

• Jeziorka Kozie – Utworzony 18 maja 1984 na pow. 12,30 ha – obejmuje 4 śródleśne jeziorka dystroficzne z zespołami torfowisk przejściowych. Liczne stanowiska roślin chronionych, miejsce występowania licznych płazów i gadów.

• Jezioro Małe Łowne – Rezerwat chroni obszar lasu, bagien, jezior o powierzchni 37,83 ha w gminie Chojnice. Celem ochrony jest zachowanie ze względów naukowych i dydaktycznych roślinności charakterystycznej dla torfowisk przejściowych i wysokich borów bagiennych, wilgotnych oraz świeżych z występującymi tu gatunkami roślin chronionych.

• Jezioro Zdręczno – Utworzony został 26 marca 1982 roku na pow. 15,74 ha – obejmuje silnie zarastające eutroficzne jezioro i zespół torfowisk. Rozwijają się tu zespoły chronionych roślin wodnych oraz pła dywanowego i mszaru kępkowo – dolinkowego.

• Kręgi kamienne – Rezerwat archeologiczno-przyrodniczy w nadleśnictwie Czersk, nad rzeką Wdą. Zespół kamiennych kręgów, o niezupełnie wyjaśnionej funkcji. Pochodzi z okresu rzymskiego (I, II i III wiek n.e.). Kręgów kamiennych było zapewne 19, do dziś zachowało się 12. Zbudowane zostały z dużych głazów wokół jednego lub dwu kamieni środkowych. Kręgi kamienne są również cenne pod względem przyrodniczym, ponieważ rośnie na nich zespół złożony z około 50 gatunków ciekawych i rzadkich mchów i porostów, zbliżonych bardzo swym charakterem do flory pierwotnych moren.

• Kuźnica – Rezerwat leśny w nadleśnictwie Warlubie o powierzchni około 7 ha. Rezerwat od wsch. graniczy z jeziorem Rumacz. Został on utworzony dla zachowania w celach naukowych fragmentu boru wilgotnego wyrosłego w specjalnych warunkach glebowych i wilgotnościowych.

• Osiny – Rezerwat ścisły w nadleśnictwie Warlubie, torfowisko o powierzchni ok. 21 ha. Z rzadszych roślin występują: bagnica torfowa, przygiełka biała, modrzewnica zwyczajna, rosiczka okrągłolistna i niektóre rzadkie rośliny z rodziny storczykowatych.

• Szczerkowo – Rezerwat częściowy w nadleśnictwie Osie, leśnictwie Sobiny, o powierzchni około 76 ha. Rezerwat chroni drzewostan liściasty, należący do typu grądów. Rośnie tam jarząb brekinia.

• Ustronie – Utworzony 23 czerwca 1958 roku na pow. 3,87 ha jako leśny rezerwat przyrody – obejmuje fragment naturalnego lasu z udziałem jarząbu brekinii. Pozostałość dawnych drzewostanów liściastych. Występuje kilka zespołów leśnych, a między innymi buczyna niżowa, ols, grąd i brzezina bagienna.

• Rezerwat przyrody Mętne – Torfowiskowy rezerwat ścisły o powierzchni ok. 53 ha. Chroni zespół roślin charakterystyczny dla torfowisk przejściowych oraz brzozę niską jako zabytek tundry polodowcowej.

• Źródła Rzeki Stążki – Rezerwat o pow. 250,02 ha położony w gminie Cekcyn. Celem ochrony jest zachowanie ze względów naukowych, dydaktycznych, krajobrazowych i turystycznych fragmentu doliny rzeki Stążki z jej źródłami o wyjątkowych walorach widokowych.

• Krzywe Koło pętli Wdy – Rezerwat o pow. 10,03 ha założony w 1960 roku. Jest to rezerwat chroniący rzadkie w borach siedlisko „grądu subkontynentalnego”. W skład tego siedliska wchodzą głównie: Graby, dęby, lipy. oraz rzadka, chroniona roślinność runa^[4].

Obszar Borów Tucholskich wielokrotnie dotykany był klęskami żywiołowymi. W XIX wieku należały do nich przede wszystkim pożary, w XX wieku – masowe gradacje strzygoni choinówki czy brudnicy mniszki. W XXI wieku dołączyły do nich trąby powietrzne – np. 14 lipca 2012 zniszczonych zostało 550 hektarów lasów, głównie w nadleśnictwie Trzebciny^[5], gdzie tornado pozostawiło po sobie pas połamanego lasu o długości 14 km i kilkuset metrów szerokości^[6]. 11/12 sierpnia 2017 jeszcze większe szkody poczyniła wichura i nawałnica m.in. w nadleśnictwach Rytel, w którym zniszczeniu uległo niemal 8 tysięcy hektarów lasu (połowa areału leśnego)^[7] oraz Lipusz, gdzie powalonych zostało ponad 6 tys. ha lasu - ekwiwalent około 2 mln metrów sześciennych drewna (taką ilość drewna pozyskiwało się na tym obszarze przez 20-25 lat). W powiecie chojnickim śmierć poniosło 5 osób^[8][9].

• Leśny Kompleks Promocyjny Bory Tucholskie

• JanuszJ. Umiński JanuszJ., Bory Tucholskie. Szlaki turystyczne, Warszawa: Wydaw. PTTK [Polskiego Towarzystwa Turystyczno-Krajoznawczego] „Kraj”, 1988, ISBN 83-7005-114-6, OCLC 834970932 . Brak numerów stron w książce
• JerzyJ. Kondracki JerzyJ., Geografia Regionalna Polski, Warszawa: Wydaw. Naukowe PWN, 2002, ISBN 83-01-13897-1, OCLC 830377558 . Brak numerów stron w książce

• Strona oficjalna
• Bory Tucholskie – informacje
• Szlaki w Borach Tucholskich
• Położenie i granice Borów Tucholskich
• Wszystko o Borach Tucholskich
• Nasze Bory