Bofors 40 mm

Państwo	Szwecja
Producent	AB Bofors
Platforma	morska, lądowa
Rodzaj	przeciwlotnicze
Produkcja	1930
Używane w latach	1930–współcześnie
Kaliber	40 mm
Elewacja	- 5° do +90°
Długość	2,25 metra
Masa	2460 kg
Szybkostrzelność	120 /min
Donośność pionowa	7200 metrów /90°
Pociski	zespolone 0,89 kg
Prędkość początkowa	854 m/s
Kąt ostrzału	360°
Długość odrzutu	19–20cm
Multimedia w Wikimedia Commons

Armata przeciwlotnicza Bofors 40 mm – rodzina armat przeciwlotniczych kalibru 40 mm konstrukcji szwedzkiej firmy Bofors, produkowana w kolejnych wersjach rozwojowych, w tym licencyjnych, od lat 30. XX wieku. Szeroko rozpowszechniona na świecie i używana na platformach morskich i lądowych przez niemal wszystkie strony walczące w II wojnie światowej, a także do czasów współczesnych. Podczas działań bojowych w tym konflikcie działo 40 mm Boforsa postrzegane było jako najlepsze w swojej klasie na świecie.

Początki konstrukcji działa Boforsa sięgają 1928 roku, gdy na zamówienie szwedzkiej marynarki wojennej AB Bofors rozpoczął prace nad lekkim działem przeciwlotniczym^[1]. Prototyp nowej konstrukcji został zbudowany w 1930 roku, po czym działo zaczęło być produkowane w zestawie pojedynczym i podwójnym dla marynarki, a wkrótce także jako pojedyncze działo holowane dla szwedzkich wojsk lądowych^[1]. To ostatnie szybko zyskało sławę i zaczęło być postrzegane jako najlepsze z dostępnych na świecie dział przeciwlotniczych w swojej klasie^[1]. Do najważniejszych zalet działa należała duża prędkość wylotowa pocisku, co czyniło tę armatę doskonałą bronią przeciwlotniczą^[1]. Działo strzelało dużymi pociskami ze znacznym ładunkiem wybuchowym, zdolnymi do zestrzelenia praktycznie każdego trafionego samolotu^[1]. W wersji lądowej posadowione było w łatwym do obsługi i użycia w boju lekkim łożu^[1].

W ciągu kilku lat od wejścia do produkcji, przedsiębiorstwo AB Bofors z Karlskrony dysponowało pełnym portfelem zamówień na nowe działo, co ważniejsze jednak, kilka rządów obcych państw zaczęło negocjować możliwość licencyjnej produkcji tych dział w swoich krajach. Obok Polski, negocjacje w tej sprawie prowadziły m.in. rządy Węgier, Finlandii, Grecji, Norwegii i szeregu innych. W konsekwencji, w chwili wybuchu wojny w 1939 roku, 40-milimetrowe działa Boforsa produkowane były w szeregu krajów w całej Europie, z bardzo dużą liczbą transakcji krzyżowych^[1]. Przykładowo, licencję na produkcję zakupiła m.in. Wielka Brytania, z uwagi jednak na potrzebę szybkiego uzbrojenia jej sił zbrojnych, rząd tego państwa dokonywał zamówień na dostawę Bofors 40 mm także w Polsce i na Węgrzech^[1]. Chęć produkcji tych dział wyrażała także Francja, jednak ostatecznie dokonała ich zakupu w Polsce^[1].

W Polsce dokonano modyfikacji tych armat, przez wprowadzenie lżejszego łoża – co skutkowało powstaniem działa 40 mm Bofors wz. 36 – które zostało później zaadaptowane przez Wielką Brytanię^[1]. Armata podlegała stałemu rozwojowi łoża oraz systemu celowniczego, zwłaszcza w wielu wariantach i modelach morskich, samo jednak działo nie podlegało większym zmianom^[1]. Armata używała szybkiego mechanizmu ładowania z amunicją podawaną z łódki, po wciśnięciu spustu działającego w sekwencji automatycznej. Po jego wciśnięciu, nabój wsuwany był w zamek, po czym ten ostatni zamykał się i następował wystrzał, a opróżniona łuska była odrzucana, czyniąc miejsce dla kolejnego naboju. Proces powtarzał się automatycznie, tak długo jak długo wciśnięty był spust^[1]. Po nadmiernym nagrzaniu się lufy, ta mogła być bardzo szybko wymieniona^[1].

Po 1940 roku główne centra produkcyjne Boforsa znajdowały się w Wielkiej Brytanii oraz w Stanach Zjednoczonych, gdzie amerykańska wersja Bofors 40 mm /56 Mk1 i Mk2 produkowana była przez tamtejszego producenta kas pancernych firmę York Lock & Safe^[1]. Kierowana radarem okrętowa wersja amerykańska działa w podstawie dwu lub czterolufowej była najskuteczniejszą armatą przeciwlotniczą wojny. Związek Radziecki otrzymał pewną liczbę Boforsów w ramach Lend Lease. Po stronie niemieckiej, produkcja 4-cm Flak 28 na rzecz Wehrmachtu kontynuowana była przez Kongsberg Arsenal w Norwegii. Na Dalekim Wschodzie przechwycone w Holenderskich Indiach Wschodnich działa holenderskie używane były przez Japonię^[1].

Wcześniejsza odmiana działa 40 mm L/43 ubåtsautomatkanon Model 1932 przeznaczonych dla okrętów podwodnych, o krótszej lufie.

Opracowana została w 1933 w szwedzkiej firmie Bofors a następnie przyjęta do uzbrojenia przez wiele krajów świata. Mimo przyjętego przez firmę Bofors oznaczenia L/60 wszystkie produkowane na świecie tego typu działa miały długość lufy 56 kalibra z wyjątkiem dział produkowanych w Japonii.

Przez cały okres produkcji armata była wielokrotnie modernizowana i produkowana w rozmaitych wersjach (zależnie od daty i kraju produkcji). Armata była montowana na różnych podstawach – lądowych, morskich a także na pojazdach. Produkowana była w wersjach pojedynczych a także podwójnie i poczwórnie sprzężonych.

Wśród krajów używających tej armaty można wymienić: Polskę, Szwecję, Niemcy, Japonię, Wielką Brytanię, USA, Koreę Południową, ZSRR, Holandię, Australię i wiele innych.

Armata ta w zależności od kraju posiadała różne oznaczenia:

• Polska: Armata przeciwlotnicza 40 mm wz. 36 Bofors
• Szwecja: Bofors 40 mm/60 Model 1936
• Węgry: Bofors 40 mm 36M
• Niemcy: 4 cm/56 Flak 28
• Japonia: 4 cm/60 Type 5 (Model 1945)
• Wielka Brytania: 40 mm/56.3 (1.57") QF Mark I, III, IV, VIII, IX, X, XI, NI, NI/I
• USA: Bofors 40 mm /56 Mark 1, Mark 2 – z lufą o długości 56 kalibrów

 Osobny artykuł: 40 mm armata przeciwlotnicza wz. 36 Bofors.

W Polsce armata Boforsa została oznaczona jako wz. 36. Jako pierwsza zakupiła 40 mm działa Bofors polska Marynarka Wojenna. Dwie zdwojone zestawy morskie zakupiono w maju 1934 r. a cztery dalsze w grudniu tego roku. Pierwsze polskie armaty tego typu dla wojsk lądowych w liczbie 60 sztuk, zostały zakupione w Szwecji w grudniu 1935. Następnie podjęto produkcję licencyjną armaty w Polsce.

 Osobny artykuł: Bofors 40 mm Mk1/Mk2.

Bofors udzielił zgody na produkcję swoich dział 40 mm w USA w czerwcu 1941 roku. W Stanach Zjednoczonych działa Boforsa używane były przede wszystkim na platformach morskich, były jednak zawsze zestawami podwójnymi lub poczwórnymi^[2]. Na szerszą skalę zaczęły wchodzić do służby od połowy 1942 roku, w trakcie walk o Guadalcanal. W pierwszym rzędzie otrzymywały je okręty liniowe – lotniskowce, pancerniki i krążowniki, wkrótce jednak zaczęły być w nie wyposażane także niszczyciele. Dopiero w połowie 1944 roku jednak udało się zaspokoić potrzeby marynarki amerykańskiej w tym zakresie, i obok uważanych za najlepsze na świecie w swojej klasie dział uniwersalnych kalibru 127 mm L/38, Boforsy 40 mm zaczęły stanowić o sile obrony przeciwlotniczej okrętów US Navy. Skuteczność tego systemu przeciwlotniczego zwiększały sterowane elektro-hydraulicznie podstawy dział, a także sterowany radarowo system kontroli ognia^[2]. Wszystkie chłodzone wodą Boforsy marynarki amerykańskiej były zestawione w parach – lewa armata była zawsze działem Mark 1, prawa zaś Mark 2, które poza samymi elementami lufy nie były wymienne między sobą^[2].

Po II wojnie światowej znacznie zwiększyła się prędkość lotu samolotów. W związku z tym zdecydowano się na opracowanie armaty z większym zasięgiem rażenia oraz poprawioną szybkostrzelnością. Nowe działo, opracowane w 1947, było w stanie wystrzelić 4 pociski na sekundę (240 strzałów/min) i używało nieco lżejszego pocisku oraz większej łuski 40×364R. Według innych publikacji, teoretyczna szybkostrzelność osiąga 300 strzałów/min^[3]. Opracowano także nową gamę pocisków, w tym prefragmentowany odłamkowy (PFHE), wybuchowy o wysokich możliwościach (HCHE), wybuchowy ze smugaczem (HE-T) i przeciwpancerny z czepcem ochronnym i smugaczem (APC-T)^[3].

Na uzbrojenie armata L/70 w wersji holowanej weszła w 1951 roku^[3]. Konstrukcyjnie odróżnia się innym sposobem dosyłania naboju dla zwiększenia szybkostrzelności oraz wyrzucaniem łusek do przodu^[3]. Armata wymaga zasilania elektrycznego: w wersji A polega na zewnętrznym źródle zasilania, w wersji B dysponowała własnym agregatem prądotwórczym w tylnej części podwozia^[3]. Nadal zasilana była z czteronabojowych łódek, przy czym podajnik nad działem mieści 26 nabojów gotowych do użycia, a na podwoziu jest składowane 96 nabojów w dwóch stelażach^[3]. W wersji holowanej nadal działo jest osadzone na czterokołowym krzyżowym łożu dolnym, z unoszonymi kołami i opuszczanymi czterema podstawami^[3]. Działo jest naprowadzane przez napędy elektrohydrauliczne, z prędkością 45°/s w pionie i 85°/s w poziomie, z rezerwowymi napędami ręcznymi^[3]. Obsada jest sześcioosobowa, w tym cztery osoby mają miejsca na łożu armaty: dwóch celowniczych odpowiedzialnych za naprowadzanie w pionie i poziomie po obu stronach działa i dwóch amunicyjnych^[3].

Działo L/70 było produkowane na licencji m.in. w Wielkiej Brytanii, Włoszech, Hiszpanii, Holandii, Republice Federalnej Niemiec i Indiach^[3]. Na jego bazie opracowano też podstawy morskie^[3].

Masa w położeniu marszowym wersji A wynosi 4800 kg, wersji B z agregatem 5150 kg, długość w położeniu marszowym 7,29 m. Donośność maksymalna wynosi 12 500 m w poziomie i 8700 m w pionie, a skuteczna: 4000 m w pionie^[3]. Do działa L/70 mogą być zaadaptowane też systemy kierowania ogniem, w tym BOFI Boforsa z optronicznym celownikiem dzienno-nocnym, dalmierzem laserowym i komputerem kierowania ogniem oraz opcjonalnie z radarem umieszczonym nad lufą^[3].

• Chris Bishop: The Ilustrated Encyclopedia of Weapons Of World War II. London: Amber Books, 2014. ISBN 978-1-78274-167-1. Brak numerów stron w książce
• John Campbell: Naval Weapons of World War Two. Naval Institute Press, 1985. ISBN 0-87021-459-4. Brak numerów stron w książce