Bitwa pod Wernyhorodkiem

Wojna polsko-bolszewicka
Czas	8 czerwca 1920
Miejsce	pod Wernyhorodkiem
Terytorium	Ukraińska Republika Ludowa
Przyczyna	ofensywa Frontu Płd.-Zach.
Wynik	zwycięstwo Sowietów
Strony konfliktu
Polska  Rosyjska FSRR
Dowódcy
Aleksander Karnicki[a]
Siły
Dywizja Jazdy: 14 pułk ułanów 2 pułk szwoleżerów 1 pułk ułanów 1 Armia Konna: 6 Dywizja Kawalerii 11 Dywizji Kawalerii
brak współrzędnych

Bitwa pod Wernyhorodkiem – walki polskiej Dywizji Jazdy gen. Aleksandra Karnickiego z oddziałami sowieckich 6. i 11 Dywizji Kawalerii ze składu 1 Armii Konnej Siemiona Budionnego toczone w okresie ofensywy Frontu Południowo-Zachodniego w czasie wojny polsko-bolszewickiej.

Po spektakularnym sukcesie wojsk polskich na Ukrainie i zajęciu 7 maja 1920 Kijowa, front ustabilizował się na linii od Prypeci, wzdłuż Dniepru, przez Białą Cerkiew, Skwyrę, Lipowiec, Bracław, Wapniarkę do Jarugi nad Dniestrem^[5][6][7].

Armia Czerwona wykorzystała zastoju na reorganizację sił i przygotowanie ofensywy. W rejon działań przybyła 1 Armia Konna Siemiona Budionnego. 26 maja rozpoczęła się sowiecka ofensywa na Ukrainie, a już 5 czerwca trzy dywizje sowieckiej 1 Armii Konnej przełamały trwale polski front na odcinku obrony grupy gen. Jana Sawickiego^[8][9]. Pod Samhorodkiem i w rejonie Ozierny powstała luka szerokości około dziesięciu kilometrów^[10]. W ciągu kilku godzin 11 Dywizja Kawalerii opanowała rejon Różyna, 4 Dywizja Kawalerii Jahniatyna, a 14 DK Karabczyjowa^[11][12].

 Osobny artykuł: bitwa pod Samhorodkiem.

Po przerwaniu frontu polskiego pod Samhorodkiem i Ozierną główne siły 1 Armii Konnej kierowały się na Różyn i Powołoczę. Polska Dywizja Jazdy gen. Aleksandra Karnickiego otrzymała rozkaz opóźniania marszu kawalerii przeciwnika^[13]. Dowódca dywizji skoncentrował swoje oddziały w Sestrynówce i 8 czerwca rozpoczął marsz w kierunku na Białopole. W Wernyhorodku 14 pułk ułanów napotkał patrole kozackie i zmusił je do odwrotu. W tym momencie na jego prawe skrzydło uderzyło kilka szwadronów 11 Dywizji Kawalerii. Sowiecka szarża załamała się w ogniu pułkowego szwadronu ckm, a 3 i 4/14 p.uł. ruszył do kontrataku. Kiedy jednak 3 szwadron wyjechał na otwarty teren, dostał się pod silny ogień taczanek, poniósł wysokie straty i kontratak załamał się. Zginął dowódca szwadronu porucznik Harald Westermark^[14].

W południe maszerujący drugą drogą 2 pułk szwoleżerów opanował Radziwiłłówkę^[15]. Jednak już godzinę później brygada sowieckiej 6 Dywizji Kawalerii zmusiła pułk do odwrotu w kierunku Koziatyna. Odwrót szwoleżerów skutecznie osłaniał 1 pułk ułanów. Jednak wyprowadzony przez 1 p.uł. kontratak nie powiódł się. Dobrze ustawione sowieckie taczanki zmusiły ułanów do zajęcia stanowisk na skraju lasu na południe od Wernyhorodka. Ataki i kontrataki z obu stron powtarzały się kilkakrotnie. Około 16.00 pod Wernyhorodkiem skoncentrowane zostały silne oddziały 6. i 11 Dywizji Kawalerii, wsparte artylerią i samochodami pancernymi. Ich natarcie zmusiło 1 pułk ułanów do odwrotu. Wycofał się także z Radziwiłłówki 2 pułk szwoleżerów^[13]. Uderzenie dwóch sowieckich dywizji kawalerii spowodowało, że dowódca DJ wydał rozkaz odwrotu całej dywizji w kierunku Koziatyna i Chałaimgródka^[16]. Ze stanowisk pod Wierbołozami odwrót osłaniał 14 pułk ułanów, wzmocniony baterią 4 dywizjonu artylerii konnej^[17].

Działania Dywizji Jazdy gen. Aleksandra Karnickiego^[a] zatrzymały pod Wernyhorodkiem na jeden dzień marsz dwóch dywizji 1 Armii Konnej. W czasie walk oddziały polskiej dywizji zużyły zbyt dużo amunicji, szczególnie artyleryjskiej. W przyszłych walkach musiały mocno oszczędzać pociski artyleryjskie i naboje karabinowe^[17].
O bitwie pod Wernyhorodkiem tak pisał dowódca dywizji, przedstawiając sztandar 14 pułku Ułanów Jazłowieckich do odznaczenia Orderem Virtuti Militari^[18]:

• Mieczysław Biernacki: Działania Armji Konnej Budiennego w kampanji polsko-rosyjskiej 1920 r. 26 V-20 VI 1920. Warszawa: Wojskowy Instytut Naukowo-Wydawniczy, 1924.
• Janusz Cisek, Konrad Paduszek, Tadeusz Rawski: Wojna polsko-sowiecka 1919–1921. Warszawa: Wojskowe Centrum Edukacji Obywatelskiej, 2010.
• Witold Czaykowski: Zarys historji wojennej 14-go pułku ułanów jazłowieckich. Warszawa: Wojskowe Biuro Historyczne, 1928, seria: Zarys historii wojennej pułków polskich 1918–1920.
• Tadeusz Kutrzeba: Wyprawa kijowska 1920 roku. Warszawa: Gebethner i Wolff, 1937.
• Adam Mniszek, Klemens Rudnicki: Zarys historii wojennej 2-go Pułku Szwoleżerów Rokitniańskich. Warszawa: Zakłady Graficzne „Polska Zjednoczona”, 1929, seria: Zarys historii wojennej pułków polskich 1918–1920.
• Janusz Odziemkowski: Leksykon bitew polskich 1914 – 1920. Pruszków: Oficyna Wydawnicza „Ajaks”, 1998. ISBN 83-85621-46-6.
• Janusz Odziemkowski: Leksykon wojny polsko – rosyjskiej 1919 – 1920. Warszawa: Oficyna Wydawnicza „Rytm”, 2004. ISBN 83-7399-096-8.
• Janusz Odziemkowski, Andrij Rukkas: Polska – Ukraina 1920. Warszawa: Oficyna Wydawnicza „Volumen”, 2017. ISBN 978-83-64708-29-9.
• Adam Przybylski: Wojna polska 1918–1921. Warszawa: Wojskowy Instytut Naukowo-Wydawniczy, 1930.
• Julian Stachiewicz: Działania zaczepne 3 armji na Ukrainie. Warszawa: Wojskowy Instytut Naukowo-Wydawniczy, 1925.
• Wiesław Wysocki (red.): Szlakiem oręża polskiego; vademecum miejsc walk i budowli obronnych. T. 2, „Poza granicami współczesnej Polski”. Warszawa: Wydawnictwo „Gamb”, 2005. ISBN 83-7399-050-X.
• Aleksander Wojciechowski: Zarys historii wojennej 1-go pułku Ułanów Krechowieckich. Warszawa: Zakłady Graficzne „Polska Zjednoczona”, 1929, seria: Zarys historii wojennej pułków polskich 1918–1920.
• Lech Wyszczelski: Kampania ukraińska 1920 roku. Warszawa: Wydawnictwo Neriton, 2009. ISBN 978-83-7543-066-0.