Bitwa pod Czortkowem

Wojna polsko-bolszewicka
Czas	29 lipca – 2 sierpnia 1920
Miejsce	pod Czortkowem
Terytorium	II Rzeczpospolita
Przyczyna	ofensywa Frontu Płd.-Zach.
Wynik	taktyczne zwycięstwo Ukraińców
Strony konfliktu
Polska  Ukraińska Republika Ludowa  Rosyjska FSRR
Dowódcy
Mychajło Omelianowycz-Pawlenko Żan Zonberg
Siły
wojska URL 41 Dywizja Strzelców
brak współrzędnych

Bitwa pod Czortkowem – walki wojsk Ukraińskiej Republiki Ludowej gen. Omelianowicza-Pawlenki z sowiecką 41 Dywizją Strzelców komdywa Żana Zonberga w okresie ofensywy Frontu Południowo-Zachodniego w czasie wojny polsko-bolszewickiej.

26 maja na Ukrainie wojska sowieckiego Frontu Południowo-Zachodniego przeszły do ofensywy, a już 5 czerwca trzy dywizje sowieckiej 1 Armii Konnej Siemiona Budionnego przełamały trwale polski front pod Samhorodkiem na odcinku obrony grupy gen. Jana Sawickiego^[3][4]. W ostatnich dniach czerwca poszczególne związki operacyjne Frontu Ukraińskiego, dowodzonego już przez gen. Edwarda Rydza-Śmigłego, ugrupowane były w następujący sposób: Armia Ukraińska gen. Omelianowicza-Pawlenki skupiona była nad Dniestrem, w kierunku granicy z Rumunią, 6 Armia gen. Wacława Iwaszkiewicza-Rudoszańskiego zajmowała odcinek frontu Dniestr–Chmielnik–Lubar, nowo sformowana 2 Armia gen. Kazimierza Raszewskiego znajdowała się na linii rzek Słucz i Horyń, a 3 Armia gen. Edwarda Rydza-Śmigłego rozlokowana była nad Uborcią^[5][6].

27 czerwca 1 Armia Konna przełamała polską obronę na Słuczy na południe od Zwiahla, na odcinku bronionym przez I Brygadę Piechoty (rez.). Kawaleria Budionnego wdarła się w lukę między lewym skrzydłem 6 Armii, a grupą gen. Leona Berbeckiego z 2 Armii^[7]. 29 czerwca dowództwo polskiego Frontu Ukraińskiego przygotowało plan uderzenia na sowiecką 1 Armię Konną. Polski plan pobicia 1 Armii Konnej pod Korcem nie powiódł się i 2 lipca strona polska zaniechała działań ofensywnych w tym rejonie^[8]. 3 lipca 1 Armia Konna sforsowała Horyń i rozpoczęła się kilkudniowa bitwa pod Równem, zakończona porażką 2 Armii gen. Kazimierza Raszewskiego. Nie zdołano rozbić 1 Armii Konnej ani zadać takich strat, które wyraźnie obniżyłyby jej wartość bojową^[9][10].

Wobec niepomyślnego przebiegu walk 2 Armii, dowódca Frontu Ukraińskiego gen. Edward Rydz-Śmigły wydał 5 lipca rozkaz, w którym nakazywał 6 Armii (12, 13, 18 DP) i podlegającym jej sprzymierzonym oddziałom ukraińskim wycofanie się na linię Zbrucza^[11]. Od 11 lipca 12 Dywizja Piechoty toczyła zacięte walki pod Wołoczyskami. Jej porażka i utrata przyczółka uniemożliwiła utrzymanie frontu na Zbruczu i zmusiła oddziały 6 Armii do wycofania się nad Seret^[12].

 Osobny artykuł: Bitwa pod Wołoczyskami.

Jednostka	Dowódca	Podporządkowanie
Wojska sprzymierzone
dowództwo 6 Armii	gen. Wacław Iwaszkiewicz	Front Płd. Wsch.
⇒ Armia URL	gen. Mychaiło Pawlenko	6 Armia
→ 1 Dywizja Strzelców	gen. A. Hułyj-Hułenko	Armia URL
→ 2 Dywizja Strzelców
→ 3 Dywizja Strzelców	gen. Ołeksandr Udowyczenko
→ 4 Dywizja Strzelców
→ 5 Dywizja Strzelców	gen. Andrij Dołud
→ Dywizja Kawalerii
Armia Czerwona
dowództwo 14 Armii	Michaił Mołkoczanow	Front Płd. Zach.
⇒ 41 Dywizja Strzelców	komdyw Żan Zonberg	14 Armia

27 lipca sprzymierzona z Polską Armia Ukraińskiej Republiki Ludowej gen. Mychajła Omelianowicza-Pawlenki obsadziła pozycje obronne nad Seretem, na odcinku od jego ujścia do Czortkowa^[13]. Dowódca ukraińskiej armii zamierzał na tej rubieży ostatecznie załamać natarcie sowieckich wojsk. Ocenił, że sowiecka 14 Armia Michaiła Mołkoczanowa uderzy bezpośrednio na jego 5 Chersońską Dywizję Strzelców. Ta miała wiązać walką 14 Armię od czoła, a skoncentrowane w rejonie Toustego oddziały 2 Wołyńskiej Dywizji Strzelców i samodzielnej Dywizji Kawalerii miały uderzyć na jej skrzydło i rozbić je^[14].

Sowieckie rozpoznanie wykryło lukę pomiędzy ukraińskimi 4 Kijowską Dywizją Strzelców i 5 Dywizją, a dowódca sowieckiej 41 Dywizji Strzelców komdyw. Żan Zonberg wprowadził w nią 122 Brygadę Strzelców. Ta sforsowała Seret i wyparła z Czortkowa oddziały ukraińskiej 4 Kijowskiej Dywizji Strzelców. W tym czasie ukraińska 2 Dywizja Strzelców i samodzielna Dywizja Kawalerii stały w odległości kilkudziesięciu km od Czortkowa i nie mogły przyjść z pomocą walczącym w Czortkowie wojskom. Po ciężkich walkach, 29 lipca Ukraińcy wyparli 122 Brygadę Strzelców za Seret, ale Czortkowa odzyskać nie zdołali^[14]. W kolejnych dniach Ukraińcy bezskutecznie próbowali zdobyć miasto.

Początkowo ugrupowana obronnie, sowiecka 41 Dywizja Strzelców 2 sierpnia zdecydowała się na natarcie. Uderzenie wykonały dwa pułki strzelców (w tym 364 ps) i dwa kawalerii (115 i 116 pk)^[15]. Oddziały te przerwały front ukraiński i po południu dotarły pod Buczacz, zagrażając bezpośrednio kwaterującemu tutaj sztabowi Armii URL. Przemęczenie i postępująca demoralizację w szeregach ukraińskich spowodowały, że nie zdołano uporządkować obrony. Sztab armii musiał pośpiesznie wycofać się z Buczacza. Interweniował dowódca 6 Armii, a polska 12 Dywizja Piechoty, przy wsparciu trzech kompanii czołgów, uderzyła na nieprzyjaciela, stopniowo spychając go za Seret. Sowiecka 41 Dywizja Strzelców przerwała natarcie i częścią sił wsparła sąsiednią dywizję, cofającą się pod naporem 12 DP^[14].

 Osobny artykuł: Bitwa pod Mikulińcami.

Dopiero 17 września oddziały grupy gen. Ołeksandra Udowyczenki w składzie 3, 4 i 5 Dywizja Strzelców zdobyły Czortków^[14].

• Mieczysław Biernacki: Działania Armji Konnej Budiennego w kampanji polsko-rosyjskiej 1920 r. 26 V – 20 VI 1920. Warszawa: Wojskowy Instytut Naukowo-Wydawniczy, 1924.
• Janusz Cisek, Konrad Paduszek, Tadeusz Rawski: Wojna polsko-sowiecka 1919–1921. Warszawa: Wojskowe Centrum Edukacji Obywatelskiej, 2010.
• Otton Laskowski (red.): Encyklopedia wojskowa. T. VII. Warszawa: Wydawnictwo Towarzystwa Wiedzy Wojskowej i Wojskowego Instytutu Naukowo-Wydawniczego, 1937.
• Janusz Odziemkowski: Leksykon bitew polskich 1914–1920. Pruszków: Oficyna Wydawnicza „Ajaks”, 1998. ISBN 83-85621-46-6.
• Janusz Odziemkowski: Leksykon wojny polsko-rosyjskiej 1919–1920. Warszawa: Oficyna Wydawnicza „Rytm”, 2004. ISBN 83-7399-096-8.
• Janusz Odziemkowski, Andrij Rukkas: Polska – Ukraina 1920. Warszawa: Oficyna Wydawnicza „Volumen”, 2017. ISBN 978-83-64708-29-9.
• Adam Przybylski: Wojna polska 1918–1921. Warszawa: Wojskowy Instytut Naukowo-Wydawniczy, 1930.
• Marek Tarczyński (red.): Bitwa lwowska 1920. Dokumenty operacyjne. T. 1. Oficyna Wydawnicza „Rytm”, 2002. ISBN 83-7399-012-7.
• Wiesław Wysocki (red.): Szlakiem oręża polskiego; vademecum miejsc walk i budowli obronnych. T. 2: Poza granicami współczesnej Polski. Warszawa: Wydawnictwo „Gamb”, 2005. ISBN 83-7399-050-X.
• Lech Wyszczelski: Kampania ukraińska 1920 roku. Warszawa: Wydawnictwo Neriton, 2009. ISBN 978-83-7543-066-0.
• Lech Wyszczelski: Kijów 1920. Warszawa: Wydawnictwo Bellona SA, 2008. ISBN 978-83-11-11431-9.