Bełk (województwo śląskie)
| wieś | |
 Kościół św. Marii Magdaleny | |
| Państwo | |
|---|---|
| Województwo | |
| Powiat | |
| Gmina | |
| Liczba ludności (2008) |
3 353 |
| Strefa numeracyjna |
32 |
| Kod pocztowy |
44-237[2] |
| Tablice rejestracyjne |
SRB |
| SIMC |
0213925 |
Położenie na mapie gminy Czerwionka-Leszczyny  | |
Położenie na mapie Polski  | |
Położenie na mapie województwa śląskiego  | |
Położenie na mapie powiatu rybnickiego  | |
 50°07′50″N 18°42′37″E/50,130556 18,710278[1]
| |
Bełk (niem. Belk[3]) – wieś w Polsce położona w województwie śląskim, w powiecie rybnickim, w gminie Czerwionka-Leszczyny. W latach 1945–54 i 1973-77 siedziba gminy Bełk.
Położenie i transport
Przez miejscowość przebiega autostrada A1, która przecina wieś oraz droga wojewódzka nr 925. Obie drogi łączą się ze sobą na węźle Bełk (od czerwca 2011 węzeł nosi nazwę Rybnik).
Nazwa
Według niemieckiego nauczyciela nazwa miejscowości należy do grupy nazw patronomicznych i pochodzi od imienia założyciela miejscowości Białka[4] wywodzącego się od staropolskiego określenia barwy białej. W swoim dziele o nazwach miejscowości na Śląsku wydanym w 1888 roku we Wrocławiu wymienia on jako najstarszą zanotowaną nazwę miejscowości Belkow podając jej znaczenie "Dorf des Bialek" czyli po polsku "Wieś Białka"[4].
W alfabetycznym spisie miejscowości na terenie Śląska wydanym w 1830 roku we Wrocławiu przez Johanna Knie miejscowość występuje pod nazwą niemiecką Ober Belk oraz polską Gurny Belk[5].
Historia miejscowości
Pierwsza wzmianka o wsi pochodzi z ok. 1280 r. i znajduje się w Liber fundationis episcopatus Vratislaviensis (Księdze fundacyjnej biskupstwa wrocławskiego). Pierwszym wzmiankowanym właścicielem wsi był niejaki Bielick, od którego też ma pochodzić nazwa miejscowości. Parafia powstała w pierwszej połowie XIV wieku Wieś dzieliła się na dwa działy: Bełk Dolny (Nieder Belk) i Bełk Górny (Ober Belk). W 1784 roku w Bełku Dolnym należącym do szlachcica von Twardawa mieszkało 14 kmieci, 7 zagrodników, łącznie 111 osób. Na terenie Bełku Dolnego znajdował się kościół, szkoła oraz folwark. Natomiast w Bełku Górnym, należącym także do von Twardawa, mieszkało 13 kmieci, 7 zagrodników oraz 2 chałupników, łącznie 112 osób. Na terenie Bełku Górnego znajdował się folwark oraz dwa młyny.
W XIX wieku właścicielem miejscowości był pionier górnośląskiego hutnictwa, Szkot John Baildon. W I poł. XIX w. następuje uwłaszczenie chłopów, w wyniku którego w rękach właścicieli wsi pozostały jedynie pola folwarczne.
Koniec XVIII wieku i początek XIX wieku to okres zubożenia miejscowej ludności. Obrazują to statystyki z roku 1818, w których widać spadek liczby bogatych chłopów – kmieci, a wzrost liczby uboższych – zagrodników i chałupników. W 1818 roku w Bełku Dolnym było już tylko 4 kmieci, 5 zagrodników i 7 chałupników, łącznie 90 osób. Natomiast w Bełku Górnym było 5 kmieci, 10 zagrodników oraz 6 chałupników, łącznie 180 osób. Następnym właścicielem miejscowości został syn Johna Baildona – Artur, który odsprzedał w 1852 roku swoje dobra Antoniemu Gemander, głównemu zarządcy Karola Goduli.
Topograficzny opis Górnego Śląska z 1865 roku notuje stosunki ludnościowe na terenie wsi - "In Nieder Belk leben in 115 Haushaltungen 487 polnisch Sprechende(...)." czyli w tłumaczeniu na język polski "W Dolnym Bełku w 115 gospodarstwach domowych żyje 487 mieszkańców mówiących po polsku(...)" oraz na terenie Bełku Górnego - "In Ober Belk befinden sich 162 Haushaltungenmit 745 polnisch Sprechenden(...)." czyli w tłumaczeniu "W Górnym Bełku jest 162 gospodarstw domowych z 745 mieszkańcami mówiącymi po polsku(...)"[6].
Pod koniec XIX wieku i na początku XX wieku nastąpił wzmożony rozwój wsi – powstała m.in. Ochotnicza Straż Pożarna (1909), szpital (1908) oraz nowy budynek szkoły elementarnej. W 1910 gmina liczyła 1132 mieszkańców, natomiast obszar dworski 321 (dane dla połączonych obszarów dworskich Bełku Dolnego i Górnego)[3]. Po plebiscycie (440 głosów za Polską, 230 za Niemcami[7]) oraz powstaniach śląskich Bełk został włączony do Polski. Wtedy właścicielem folwarku został Bronisław Jastrzębiec-Albinowski.
W przewodniku po województwie śląskim, wydanym w 1937 r., Bełk opisano następująco: (...) gmina powiatu rybnickiego, 2032 mieszkańców; stacja kolejowa Jaśkowice (3 km) na linii Orzesze - Rybnik; do Rybnika szosą 13 km; szkoła powszechna. Drewniany kościół parafialny św. Marii Magdaleny z wieku XVII. W zakrystii na belce data 1753, rok dobudowania jej do kościoła, kropielnica kamienna z datą 1657. W barokowym ołtarzu głównym gotyckie płaskorzeźby, przedstawiające św. Katarzynę i Barbarę. Ołtarz ten bardzo charakterystyczny dla kościołów śląskich posiada skrzydła boczne ażurowe, złożone ze splotów roślinnych. Ambona barokowa, w przedsionku okuta skrzynia[8].
W 1939 r. jak cały polski Śląsk wieś znalazła się na powrót w Rzeszy Niemieckiej — pierwsze wojska niemieckie wkroczyły na teren wsi już o godzinie 7 rano. Ostatni polski naczelnik wsi o nazwisku Szymocha, zbiegł na teren Polski centralnej, gdzie później go aresztowano. W okresie rządów hitlerowskich przewodniczącym NSDAP w Bełku był miejscowy Niemiec Josef Grzybek, natomiast folwarkiem administrował wtedy von Flachnowitz. W okresie wojny wielu mieszkańców (z pierwszych trzech grup Volkslista) służyło w mundurach Wehrmachtu, a jedną z pierwszych ofiar był bełkowski leśniczy Buchalik, rozstrzelany przez Niemców w lesie nazywanym Pasterniok[3]. Wyzwolenie w 1945 roku było połączone z terrorem oraz wywózkami niektórych mieszkańców wsi do ZSRR.
W latach 1954–1972 wieś należała i była siedzibą władz gromady Bełk.
Do 1977 r. Bełk stanowił samodzielną gminę, która została włączona do gminy Czerwonka-Leszczyny, w której pozostaje do dziś. Od 1996 roku w miejscowości budowany był nowy kościół parafialny pw. św. Jana Sarkandra, oddany wiernym w 2007 roku. Jego budowa i, planowane w związku z jej ukończeniem, przeniesienie starej drewnianej świątyni do Wodzisławia Śląskiego, spowodowała protesty części mieszkańców[9]. Ostatecznie kościół pozostał w Bełku, ale pozostaje zamknięty.
Zabytki
Do rejestru zabytków wpisane są[10]:
- Kościół św. Marii Magdaleny w Bełku z drugiej połowy XVIII wieku, wpisany do rejestru zabytków pod numerem A/665/2020[11] (decyzją z 15 listopada 2019 do rejestru zabytków – nr rej. A/577/2019 – wpisano także mur z kamienia polnego, nakryty dwuspadowym daszkiem podbitym gontem, zlokalizowany wokół drewnianego kościoła parafialnego[12]).
- kopiec, będący pozostałością średniowiecznego grodziska. Na jego szczycie znajduje się neogotycka, XIX-na kaplica, wybudowana przez ówczesnego właściciela wsi, Antoniego Gemandera, obecnie mocno zniszczona. Pod kaplicą pochowano 4 członków rodziny Lukas. Obiekt wpisano do rejestru zabytków jako kaplicę wraz z otoczeniem, tzw. Wzgórzem Lukasów (nr rej. A/576/2019 z 15 listopada 2019)[12]
Poza nimi, istnieją także inne obiekty o znaczeniu historycznym, nie wpisane do rejestru zabytków:
- Pozostałości XIX-wiecznych zabudowań dworskich, zbudowanych częściowo z polnego kamienia (młyn, obory, kamienno-ceglane czworaki.
- Budynek dawnej karczmy, obecnie bar, najprawdopodobniej XIX-wieczny, rozbudowany w początkach XX w. oraz znacznie przekształcony w czasach współczesnych, obecnie bez cech stylowych.
- Budynek dawnej szkoły. Pierwsza murowana budowla powstała w I poł. XIX w., na przestrzeni XIX i XX w. była wielokrotnie przekształcana. Obecnie większa część budynku pochodzi z końca XIX w. Do 1963 r. szkoła, obecnie przedszkole w stanie nieaktywności.
- Wczesnomodernistyczny budynek dawnego szpitala wzniesiony w 1908 r. z fundacji Alfonsa Lucasa, w okresie PRL-u upaństwowiony (funkcjonował w nim szpital chorób zakaźnych). Obecnie przywrócony siostrom zakonnych mieści Dom Spokojnej Starości.
- Okazy dendrologiczne: dęby o obwodach 450, 460 i 480 cm. – pomniki przyrody, stary platan klonolistny oraz wiązy szypułkowe i stosunkowo rzadkie sosny wejmutki w parku dworskim. Ponadto liczne stare aleje śródpolne złożone głównie z dębu szypułkowego i kasztanowca.
Turystyka
Przez miejscowość przebiega 
niebieska trasa rowerowa nr 291 – Ornontowice – Woszczyce (18,5 km)
Znane osoby związane z Bełkiem
- John Baildon – pochodzący ze Szkocji pionier hutnictwa na Górnym Śląsku, właściciel Bełku.
- Richard Holtze – urodzony w Bełku niemiecki lekarz, jeden z założycieli miasta Katowice, bardzo zasłużony dla jego rozwoju.
- Bjorg Lambrecht – belgijski kolarz, zginął podczas 3. etapu Tour de Pologne w wyniku wypadku w Bełku.
- prof. dr hab. Franciszek Marek (ur. 1930 w Bełku) – polski historyk, pedagog, specjalizujący się w historii literatury i historii oświaty.
- Johan (Jan) von Muszkowski (ur. 1875 w Bełku, zm. 1947) – śląski architekt, bogaty szlachcic z tytułem hrabiego.
Sport
- LKS Bełk – klub sportowy, założony w 1921 roku. W sezonie 2024/2025 występuje w IV lidze grupie śląskiej[13].
Przypisy
- ↑ Państwowy Rejestr Nazw Geograficznych – miejscowości – format XLSX, Dane z państwowego rejestru nazw geograficznych – PRNG, Główny Urząd Geodezji i Kartografii, 5 listopada 2023, identyfikator PRNG: 3707
- ↑ Oficjalny Spis Pocztowych Numerów Adresowych, Poczta Polska S.A., październik 2022, s. 17 [zarchiwizowane 2022-10-26].
- ↑ a b c Landkreiss Rybnik
- ↑ a b Heinrich Adamy, Die schlesischen Ortsnamen, ihre Entstehung und Bedeutung. Ein Bild aus der Vorzeit, wyd. 2, Breslau: Verlag von Priebatsch’s Buchhandlung, 1888, s. 13, OCLC 456751858 (niem.).
- ↑ Knie 1830 ↓, s. 28.
- ↑ Triest 1865 ↓, s. 801.
- ↑ Wyniki dla powiatu rybnickiego. oberschlesiende.h619444.serverkompetenz.net. [zarchiwizowane z tego adresu (2008-05-10)]., Historia Bełku
- ↑ Michał Stokłosa: Historia Bełku. [dostęp 2010-12-13]. (pol.).
- ↑ Tomasz Małkowski, Iwona Sobczyk: Bełk nie chce oddać Marii Magdaleny. Gazeta Wyborcza, 2008-06. [dostęp 2010-12-13]. (pol.).
- ↑ Rejestr zabytków nieruchomych – województwo śląskie [online], Narodowy Instytut Dziedzictwa, 30 września 2024.
- ↑ Wykaz wpisanych obiektów do rejestru zabytków w okresie od 1 stycznia 1999 r. do 3 lipca 2020 r.. wkz.katowice.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-06-03)]. (pol.) wkz.katowice.pl [dostęp 2020-07-03]
- ↑ a b Wykaz wpisanych obiektów do rejestru zabytków w okresie od 1 stycznia 1999 r. do 1 stycznia 2020 r.. wkz.katowice.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-06-03)]. (pol.) wkz.katowice.pl [dostęp 2019-12-24]
- ↑ LKS Bełk, Informacje o klubie. 90minut.pl. [dostęp 2024-08-17].
Bibliografia
- Johann Georg Knie, Alphabethisch-Statistisch-Topographische Uebersicht aller Dörfer, Flecken, Städte und andern Orte der Königl. Preuß. Provinz Schlesien ..., Breslau: Graß, Barth und Comp., 1830, OCLC 751379865 (niem.).
- Felix Triest, Topographisches Handbuch von Oberschlesien., Breslau: Wilh. Gottl. Korn, 1864–1865, OCLC 315739117 (niem.), Erste Hälfte, Zweite Hälfte.
- Musioł Ludwik, Parafia Bełk, monografia historyczna (maszynopis w posiadaniu parafii), 1953.
- Katalog Zabytków Sztuki w Polsce, t. VI z. 11, Warszawa 1964.
- Czapla Grzegorz, Bełk. Zarys Dziejów Wsi, Bełk 2003.
- Polak Henryk, Dzieje Bełku, Czerwionka-Leszczyny 2003.
- Żukowski Aleksander, Okazałe Drzewa Gminy i Miasta Czerwionka-Leszczyny, Czerwionka-Leszczyny 2004.
Linki zewnętrzne
- Strona o wsi Bełk (pol.)
