Amfitrion
 Amfitrion z małym Heraklesem duszącym węże (malowidło ścienne z Domu Wettiuszów w Pompejach) | |
| mityczny król Tyrynsu i Teb | |
| Dane biograficzne | |
| Ojciec | |
|---|---|
| Żona | |
| Dzieci | |
Amfitrion (gr. Ἀμφιτρύων Amphitrýōn, łac. Amphitryon) – w mitologii greckiej królewicz oraz król Tyrynsu i Teb.
W mitologii
Wnuk herosa Perseusza, był synem króla Tyrynsu Alkajosa i Astydamei. Uczestnicząc za młodu w wojnie swego stryja Elektryona, króla Myken, z pretendentem Pterelaosem (stryjecznym wnukiem), w niezwykłych okolicznościach został mężem córki stryja – Alkmeny.
Synowie Pterelaosa wraz z Tafijczykami dokonali najazdu na Mykeny i choć zostali odparci, uprowadzili do Elidy stada bydła. Wyruszając dla odzyskania skradzionego bydła Elektryon przejściowo powierzył rządy Amfitrionowi, który jednak wcześniej odzyskał stada płacąc haracz królowi Elidy – Poliksenosowi. Gdy później wynikł spór z niezadowolonym stryjem, Amfitrion ciskając pałką, przypadkowo ugodził go śmiertelnie[1].
Sytuację wykorzystał inny stryj, władca Argos Stenelos (któremu podlegały Mykeny) i jako winnego przelewu krwi rodowej, skazał Amfitriona na wygnanie. Wraz z Alkmeną zmuszony był schronić się w Tebach u swego wuja, króla Kreona. Obiecując mu pomoc Kreon postawił jednak jako warunek uwolnienie go od lisa pustoszącego jego ziemie. Amfitrion uprosił bogów o psa z Krety, który jako jedyny mógł dognać dokuczliwe zwierzę. Zawzięty pościg za nim trwał dotąd, dopóki Zeus nie przemienił obu zwierząt w kamienne posągi.
Przed ślubem także Alkmena postawiła warunek, by Amfitrion pomścił śmierć jej ośmiu braci poległych w walce z Tafijczykami. Posłuszny, udał się na kolejną wyprawę i spustoszył wyspę Tafos, lecz nie do zdobycia okazało się samo miasto – zgodnie z przepowiednią, że nie nastąpi to za życia Pterelaosa, które zależało od jego złotego włosa. Zakochana w Amfitrionie Komajto (córka króla) ucięła feralny włos, a gdy Pterelaos zmarł, Amfitrion bez trudu zawładnął miastem, łupiąc je, zaś Komajto skazał na śmierć.
Tuż jednak przed jego powrotem ze zwycięskiej wyprawy zjawił się u Alkmeny Zeus i przybrawszy postać Amfitriona, podstępem stał się ojcem Heraklesa. Dowiedziawszy się o niewierności Alkmeny od Tejrezjasza, Amfitrion zamierzał ją początkowo ukarać, lecz powstrzymał go przed tym sam Zeus; wówczas król zajął się wychowaniem przyszłego herosa. Biologicznym synem Amfitriona był natomiast urodzony po zaślubinach z Alkmeną przyrodni brat herosa – Ifikles. Jedna z wersji mitów mówi, że to nie wroga mu Hera[2], lecz sam król wpuścił do sypialni synów dwa węże, by się przekonać, który z chłopców jest w rzeczywistości jego potomkiem[3].
W tradycji kultury europejskiej
W powszechnej tradycji postać ta stała się symbolem gościnności, a zapożyczone z francuskiego miano amfitrion przyjęło się dla określenia gościnnego pana domu, gospodarza szczodrze podejmującego gości bądź fundatora przyjęcia[4]. Pochodzi ono z tekstu komedii Moliera Amphitryon (1668), opartej zresztą na wcześniejszej sztuce Plauta, gdzie niejasną sytuację rozstrzyga stwierdzenie: „Prawdziwym Amfitrionem jest ten, co na obiad prosi”. Amfitrion jest poza tym bohaterem wzorowanej na Molierze sztuki komicznej Johna Drydena (1690), wzbogaconej muzyką Henry’ego Purcella, a także tragikomedii Heinricha von Kleista (1805-07)[5]. Na utworze Moliera oparł również swą operę komiczną Amphitryon (1786) André Ernest Modeste Grétry.
Swobodne przetworzenie mitu zawarł Jean Giraudoux w dramacie Amfitrion 38 (1929). W literaturze współczesnej Amfitrion występuje jako jeden z bohaterów powieści Heros powinien być jeden autorstwa spółki pisarzy-fantastów znanych jako Henry Lion Oldi.
Przypisy
- ↑ Istnieją rozbieżne wersje tego zdarzenia: bohater miał uśmiercić Elektryona w istocie broniąc go przed jednym z rozwścieczonych zwierząt stada, gdy odbita od rogów pałka (maczuga) przypadkiem trafiła króla w głowę (P. Grimal: Słownik mitologii…, dz. cyt., s. 28; także K. Kreyser: Śladami mitów…, dz. cyt., s. 15); według Hezjoda (Tarcza Heraklesa) rozgniewany bohater w sprzeczce nieumyślnie spowodował śmierć stryja.
- ↑ Tę rozpowszechnioną wersję podaje Jan Parandowski (Mitologia. Wierzenia i podania Greków i Rzymian. Poznań: Wydawnictwo Poznańskie, 1989, s. 124–125).
- ↑ P. Grimal, dz. cyt., s. 28.
- ↑ Słownik wyrazów obcych PWN. Warszawa: PWN, 1991, s. 46.
- ↑ Władysław Kopaliński: Słownik mitów i tradycji kultury. Warszawa: PIW, 1985, s. 36–37.
Bibliografia
- Pierre Grimal: Słownik mitologii greckiej i rzymskiej. Wrocław: Ossolineum, 1987 ISBN 83-040-1069-0.
- Krystyna Kreyser, Śladami mitów starożytnej Grecji i Rzymu, Warszawa: LSW, 1992, ISBN 83-205-4167-0, OCLC 830060761.
- Michał Pietrzykowski, Mitologia starożytnej Grecji, Warszawa: WAiF, 1979, ISBN 83-221-0111-2, OCLC 830948513.