Aleksy Rżewski

Data i miejsce urodzenia	6 lipca 1885 Łódź, Królestwo Polskie
Data i miejsce śmierci	20 grudnia 1939 Łódź, Polska pod okupacją III Rzeszy
Prezydent Łodzi
Okres	od 27 marca 1919 do 24 lipca 1923
Przynależność polityczna	Polska Partia Socjalistyczna
Poprzednik	Leopold Skulski
Następca	Marian Cynarski
Starosta Łódzki
Okres	od 1 kwietnia 1927 do 30 marca 1933
Przynależność polityczna	Polska Partia Socjalistyczna
Poprzednik	Jan Dychdalewicz
Następca	Wincenty Makowski
Komisarz rządowy miasta Łodzi
Okres	od 1918 do 1918
Poprzednik	Antoni Remiszewski
Następca	Bohdan Zbrożek
Odznaczenia
Multimedia w Wikimedia Commons
Cytaty w Wikicytatach

Aleksy Wincenty Rżewski (ur. 6 lipca 1885 w Łodzi, zm. 20 grudnia 1939) – polski działacz socjalistyczny i niepodległościowy, notariusz, pierwszy prezydent Łodzi w II RP (1919–1923), członek zarządu Związku Powiatów Rzeczypospolitej Polskiej w 1933 roku^[1].

Używane pseudonimy i kryptonimy^[2]: główny – „Przebój”, inne: Adamski Józef, A.R., Jan, Jan Mroczek, Polus, Zdzisław Srebrzyński, Ape^[3].

Urodził się w rodzinie robotniczej, która niegdyś (ze strony ojca) posiadała młyn we wsi Srebrna koło Łodzi, skonfiskowany przez władze carskie w ramach represji za udział stryja Henryka w powstaniu styczniowym. Pradziadek Aleksego Rżewskiego walczył w Legionach Polskich gen. Henryka Dąbrowskiego.

Rżewski był członkiem i aktywnym działaczem początkowo Polskiej Partii Socjalistycznej-Prawica (do 1923), a następnie (1904-1911) Organizacji Bojowej PPS. Aktywny uczestnik rewolucji 1905–1907 roku w ramach OB PPS, w czasie tzw. powstania łódzkiego w czerwcu 1905 roku. Podczas tych wydarzeń został postrzelony w nogę^[4].

Wraz z Tomaszem Arciszewskim, późniejszym premierem Rzeczypospolitej Polskiej na Uchodźstwie (1944–1947), współtworzył miejscowy organ prasowy PPS – „Łodzianin”^[5].

W 1907 roku został aresztowany i osadzony w więzieniu w Sieradzu^[6], a w 1908 roku wysłany prewencyjnie do najdalszej europejskiej guberni Rosji, skąd zbiegł wiosną 1909 roku. Po krótkim pobycie w domu udał się na emigrację do Francji, gdzie zatrudnił się w fabryce wagonów w Lunéville. Tu, nie znalazłszy odzewu dla podejmowanych prób działalności społecznej i politycznej, w maju 1909 roku wyjechał do Niemiec do Ludwigshafen. Tu zatrudnił się w fabryce chemicznej, gdzie po jakimś czasie uległ wypadkowi poparzenia substancją żrącą w wyniku czego przebywał na 3-miesięcznej rekonwalescencji. Potem wyjechał do Mannheim, gdzie zatrudnił się w fabryce metalowej. Tu podjął krótką, acz efektywną działalność w środowisku polskich robotników^{[potrzebny przypis]}. Z tego powodu zagrożony wydaleniem przez władze niemieckie powrócił do Łodzi najpóźniej na przełomie listopada i grudnia 1910 roku, a 30 grudnia złożył podanie o przyjęcie do pracy w przedsiębiorstwie podmiejskiej komunikacji tramwajowej pn. Łódzkie Wąskotorowe Elektryczne Koleje Dojazdowe – ŁWEKD^[7][8]. Został zatrudniony na stałe w lutym 1911 roku w zajezdni „Brus”, na linii konstantynowskiej. Przede wszystkim pracował jako konduktor, ale miał uprawnienia do prowadzenia pociągów tramwajowych, które były wykorzystywane przez kierownictwo zajezdni w sytuacjach awaryjnych lub na zastępstwach^[9].

13 marca 1916 roku, w niezbyt jasnych okolicznościach, usiłował popełnić samobójstwo w biurze dyrekcji ŁWEKD przy ówczesnym Pasażu Meyera (ob. S. Moniuszki) 10^[10]. Na skutek tego z dniem 20 marca 1916 roku został zwolniony z pracy za „niespokojne usposobienie”^[9]. Stosunkowo szybko, bo po miesiącu, powrócił do aktywnego życia społecznego godząc się na przyjęcie funkcji sekretarza w Kooperatywie Spożywczej „Ogniwo”.

Po wybuchu I wojny światowej aktywnie włączył się do pracy polityczno-społeczno-niepodległościowej prowadząc w Łodzi i okolicy werbunek do Polskiej Organizacji Wojskowej. Aresztowany przez okupanta niemieckiego w grudniu 1917 roku, uciekł podczas konwojowania go do więzienia przy ul. Długiej (dziś ul. Gdańska 13 w Łodzi; obecnie siedziba Muzeum Tradycji Niepodległościowych) po przesłuchaniu na posterunku policji, wykorzystując przejeżdżający obok w tramwaj^[11].

W czasie odzyskiwania niepodległości przez Polskę (listopad 1918) był aktywny w Radomiu^[12]. 8 listopada premier Daszyński mianował Rżewskiego komisarzem Radomia^[13]. W grudniu 1918 roku Rżewski został odwołany z tego stanowiska^[14] i od 4 grudnia 1918 do 26 marca 1919 roku był komisarzem rządowym Łodzi z ramienia „pepesowskiego” Tymczasowego Rządu Ludowego Republiki Polskiej Ignacego Daszyńskiego powstałego w Lublinie.

27 marca 1919 roku nowa, w większości „pepesowska” (socjalistyczna), Rada Narodowa miasta Łodzi wybrała go prezydentem miasta, pierwszym w niepodległej Polsce. Jedną z jego pierwszych decyzji było wprowadzenie w Łodzi powszechnego obowiązku nauczania dzieci na poziomie szkoły powszechnej (podstawowej), jako pierwszym w Polsce, kilka miesięcy przed ustawowym obowiązkiem na obszarze całej Polski.

Rżewski rozpoczął zakrojoną na szeroką skalę operację zbadania potrzeb edukacyjnych dzieci. Łódzcy urzędnicy spisywali wszystkie dzieci zamieszkałe w mieście, by przygotować odpowiednią liczbę klas szkolnych, a następnie fundowali odzież, wyżywienie i materiały edukacyjne, by zachęcić rodziców do posyłania dzieci do szkół. Ostatecznie w roku szkolnym 1919/1920 do szkół poszło ponad 50 z 70 tys. dzieci objętych obowiązkiem szkolnym. Łącznie w ciągu czterech lat swojego urzędowania doprowadził do wybudowania sześć szkół, utworzył gimnazjum, szkołę handlową, seminarium nauczycielskie i przystąpił do organizowania wieczorowego szkolnictwa dokształcającego. Ponadto doprowadził do budowy dwóch ogólnodostępnych parków miejskich z bazą sportową^[15]. W tymże samym roku podjął problem kanalizacji miasta, tworząc w ramach Zarządu Miasta Wydział Kanalizacji i Wodociągów.

W maju 1921 roku podjął próbę, z mocy koncesji, przejęcia miejskiej komunikacji tramwajowej wkraczając z kilkoma członkami Zarządu Miasta do biura Kolei Elektrycznej Łódzkiej. Ostatecznie, po twardych negocjacjach, miasto uzyskało 1/3 udziałów w Spółce KEŁ i tym samym wpływ na kształtowanie miejskiej sieci tramwajowej^[16].

Na stanowisku prezydenta miasta pozostał do 1 lipca 1923 roku, kiedy musiał je opuścić w wyniku przegranych przez PPS kolejnych wyborów samorządowych.

Od 1923 do wiosny 1927 roku był Naczelnikiem Urzędu Stanu Cywilnego w Łodzi. 1 kwietnia 1927 objął stanowisko starosty łódzkiego, które piastował do 30 marca 1933 roku. W tym czasie aktywnie wspierał, jako jeden z inicjatorów, budowę miasta-ogrodu Tuszyn-Las (poświęcenie kamienia węgielnego w maju 1928 roku). W tym też okresie znany był w Łodzi również jako propagator zapasów. Sam uprawiał różnego rodzaju dyscypliny (biegi, skoki i rzuty), a w 1927 pełnił funkcję przewodniczącego Powiatowego Komitetu Wychowania Fizycznego i Przysposobienia Wojskowego, a w tym zakresie organizował miejskie i gminne ośrodki WF^[17].

Po ustąpieniu ze stanowiska starosty do wybuchu II wojny światowej prowadził kancelarię notarialną przy Wydziałach Hipotecznych Sądu Okręgowego w Łodzi, przy ul. Pomorskiej 21; według postępowań lustracyjnych wzorowo. Jego stałymi klientami były spółki Kolej Elektryczna Łódzka (tramwaje miejskie), Elektrownia Zgierska^[18] i sukcesorzy Lebrechta Müllera S.A. (przędzalnia i wykończalnia z Rudy Pabianickiej)^[19].

Inne funkcje rzeczywiste i honorowe w okresie międzywojennym:

• prezes pierwszego Zarządu „Bratniej Pomocy” Stowarzyszenia Słuchaczy Wyższej Szkoły Nauk Społecznych i Ekonomicznych w Łodzi,
• członek Zarządu Towarzystwa Muzycznego im. Fr. Chopina w Łodzi,
• przewodniczący powiatowego komitetu Przysposobienie Wojskowe i Wychowanie Fizyczne,
• prezes Koła Byłych Słuchaczy i Absolwentów Wyższej Szkoły Nauk Społecznych i Ekonomicznych w Łodzi,
• współzałożyciel Towarzystwa Oświatowego „Naprzód”,
• organizator, z ramienia PPS, Związku Zawodowego Robotników Przemysłu Włóknistego w Łodzi,
• prezes Związku Okręgowego Straży Pożarnych powiatu łódzkiego,
• prezes Ligi Obrony Przeciwlotniczej i Przeciwchemicznej (LOPP) powiatu łódzkiego,
• prezes oddz. łódzkiego Polskiego Czerwonego Krzyża
• członek Towarzystwa Polsko-Szwedzkiego w Łodzi,
• członek Zarządu Związku Straży Pożarnych Województwa Łódzkiego,
• trzeci prezes oddz. łódzkiego Ligi Morskiej i Kolonialnej (1932–1933),
• prezes Łódzkiego Okręgowego Związku Atletycznego (V 1936 – IX 1939),
• członek Bezpartyjnego Bloku Współpracy z Rządem (BBWR).
• honorowy prezes Łódzkiego Towarzystwa Strzeleckiego [bractwo kurkowe] (od 1931),
• honorowy prezes trzech zrzeszeń łowieckich w powiecie łódzkim, m.in. Regionalnego Kółka Łowieckiego w Tuszynie (1934)^[20],
• honorowy prezes Kurkowego Bractwa Strzeleckiego w Konstantynowie Łódzkim (od 1934),
• honorowy obywatel Rudy Pabianickiej (dziś w obszarze Łodzi), Tuszyna (od 12 VII 1928)^[21] i Aleksandrowa^[22]

Niedługo po rozpoczęciu okupacji niemieckiej Łodzi (8 września 1939 roku) wstąpił do konspiracyjnej „Organizacji Orła Białego”^[23]. Około 11 listopada 1939 roku został aresztowany (ale nie w związku z przynależnością do „Orła Białego”) podczas dużej akcji łódzkiego Gestapo przeciwko inteligencji Łodzi i okręgu łódzkiego, w ramach tzw. Intelligenzaktion. Wraz z innymi osadzony w obozie przejściowym na Radogoszczu. Po „wyroku” sądu specjalnego w siedzibie łódzkiego Gestapo przy ul. K. Anstadta został rozstrzelany wraz z wielu innymi prawdopodobnie 20 grudnia 1939 roku w Lesie Łagiewnickim^[24]. Na Starym Cmentarzu przy ul. Ogrodowej ma symboliczną mogiłę; kwatera 4d.

Mieszkał w willi przy ul. Zelwerowicza 17 w Łodzi ^[25]. Na początku lat 30. XX w. kupił w Zofiówce k. Tuszyna ziemię i wybudował tam okazałą rezydencję.

Pierwszą żoną Rżewskiego była Helena Ryźlak (ur. 1894 w Teresinie k. Krośniewic, zam. w Nowem k. Krośniewic przy rodzicach – rolnikach). Ślub wzięli w Nowem 2 listopada^?/15 listopada 1911 roku. Byli w separacji od ok. 1912, a formalny rozwód wzięli ok. 1923 roku^[26] Małżeństwo było bezdzietne.

Po raz drugi był żonaty ze Stanisławą (ur. 30 kwietnia 1895). Małżeństwo zostało zawarte 10 lutego 1923 roku^[27]. Dziećmi z tego małżeństwa byli: Aleksy Stanisław (ur. 19 kwietnia 1915)^[a], Zdzisław Władysław (ur. 18 sierpnia 1916), Zbigniew Tadeusz (ur. 11 marca 1920; zginął na Zamojszczyźnie jako ppor. AK)^[29] i Mirosława Halina (ur. 14 lutego 1924^[30], zm. w 2021) po mężu Juliańska^[31].

Miał brata, Władysława Józefa (ur. 7 stycznia 1894, zm. 1954).

Aleksy Rżewski jest autorem szesnastu książek i wielu artykułów opublikowanych na łamach pepesowskich dzienników „Łodzianin” i „Robotnik”^[32] i co najmniej kilku wierszo-poematów, m.in. „Idziemy w bój...”^[3]. Napisał również autobiografię, która miała kilka wydań, chociaż historycy wskazują w niej fragmenty o charakterze konfabulacyjnym^[33][34].

• W walce z przemocą. Wspomnienia. Tom pierwszy. Autobiografia. Warszawa-Łódź 1919.
• Za wolność i lud. Tom drugi; autobiografia. Warszawa 1920.
• W walce z trójzaborcami o Polskę niepodległą. Wspomnienia; autobiografia. Łódź 1931.
• Szlakami walki i buntu. Wspomnienia z walk rewolucyjnych z trójzaborcami; autobiografia. Łódź 1936.

• Krzyż Komandorski Orderu Odrodzenia Polski – 2 maja 1923^[b][35].
• Krzyż Niepodległości z Mieczami – 12 marca 1931 „za pracę w dziele odzyskania niepodległości”^[36][37][38]
• Krzyż Walecznych^[39][40]
• Odznaka Pamiątkowa Więźniów Ideowych^[41]

Aleksy Rżewski był honorowany i upamiętniany już za życia. Według stanu na 1938 roku posiadał obywatelstwo honorowe podłódzkich miast Aleksandrowa, Tuszyna i Rudy Pabianickiej(włączonej w obszar Łodzi w 1945 roku), w Tuszynie ul. Łaska i w Rudzie Pabianickiej ul. Rynkowa otrzymały miano „Starosty Aleksego Rżewskiego”, Rada Gminny gminy Bełdów nadała bibliotece gminnej imię „Aleksego Rżewskiego”, imieniem Rżewskiego została także nazwana świetlica w Szkole Rolniczej w Czarnocinie oraz 12-kilometrowy odcinek drogi Cyganka – Babiczki^[42]. Od 1939 (prawdopodobnie) do 1940 roku oraz od 1945 do 1951 roku imię Aleksego Rżewskiego nosiła ulica najpierw w Rudzie Pabianickiej, a następnie w Łodzi (obecnie ul. Witolda Gombrowicza)^[43].

Od 24 kwietnia 1996 roku jego imię nosi ulica na Rogach (dawniej ks. Józefa Czajkowskiego), a od 28 kwietnia 2004 roku Szkoła Podstawowa nr 116 w Łodzi, a w 2011 roku na głównym murze szkoły powstał mural upamiętniający Rżewskiego (ul. Ratajska 2/4)^[44].

W 2011 roku powstał film dokumentalny Jacka Grudnia^[45] Przebój – Aleksy Rżewski oraz teledysk łódzkiej grupy Psychocukier, „Gwiazda”. Od 2013 roku był patronem Gimnazjum nr 15 w Łodzi, przy ul. gen. J. Sowińskiego 50/56^[46], które zostało wygaszone w związku z reformą systemu edukacji w 2017 roku.

Łódzki oddział Polskiego Czerwonego Krzyża uczcił 8 maja 2015 roku (z okazji obchodzonego w tym dniu Światowego Dnia Czerwonego Krzyża i Czerwonego Półksiężyca) w Zgierzu, w Ośrodku Szkoleniowym PCK na tamtejszym osiedlu „Kurak”, pamięć działaczy, którzy szczególnie zapisali się w historii tej organizacji i całego kraju. Z tej okazji posadzono w tamtejszej alei „dębów pamięci”, kolejne trzy, poświęcone Aleksemu Rżewskiemu, Marii Tarnowskiej i Kazimierzowi Skarżyńskiemu^[47].

Został upamiętniony na wystawie dr Ludwiki Majewskiej pt. „Zagłada mikrokosmosu. Inteligencja w obozie w Radogoszczu 1939/40”, której wernisaż odbył się 10 października 2024 r. w Oddziale Martyrologii Radogoszcz Muzeum Tradycji Niepodległościowych w Łodzi^[48].

• „Próba samobójcza”, [w:] „Nowy Kurier Łódzki”, 14 V 1916, nr 73, s. 2.
• Dziennik Personalny Ministerstwa Spraw Wojskowych. [dostęp 2023-10-30].
• „Życie wojska DOK IV i Samorządu łódzkiego”. Dodatek specjalny do „Polski Zbrojnej”. Warszawa VII 1928 (egz. w bibliotekach Uniwersytetu Łódzkiego (sygn. 419757) oraz Muzeum Tradycji Niepodległościowych w Łodzi)
• Aleksy Rżewski, Szlakami walki i buntu na frontach zmagań rewolucyjnych z trójzaborcami. Wspomnienia. Łódź (Rękopis w zbiorach Muzeum Tradycji Niepodległościowych w Łodzi, sygn. A-9959).
• W służbie idei, Księga zbiorowa ku uczczeniu 35-lecia pracy Aleksego Rżewskiego, 1902-1937. Łódź 1938, nakł. Komitetu Uczczenia Pracy Aleksego Rżewskiego (tu m.in. s. 9–78: życiorys wraz z bibliografią prac i artykułów A. Rżewskiego – Stolarzewicz Ludwik, Rżewski Aleksy, rys życia.)
• Stanisław Rapalski: Byłem w piekle. Wspomnienia z Radogoszcza. Łódź 1969 (wyd. 3), s. 31, 48–51, 60–61, 67, 70–72, 79–80.
• Zbigniew Piąstka: W cieniu cmentarnych alei. Łódź 1990, s. 93.
• Aleksy Rżewski, Szkic do projektu tekstami własnymi pisany, Tuszyn [k. Łodzi] 2003, Wyd. Stowarzyszenie regionalne „Wolbórka”
• MM, Przebojowy patron podstawówki; [w:] „Gazeta Wyborcza-Łódź”, 9 VI 2004.
• Ryszard Bonisławski, Aleksy Rżewski, 1885–1939; [w:] 11 dzielnych ludzi: w 90. rocznicę odzyskania przez Polskę niepodległości. Jarosław Warzecha (red.). Warszawa: Narodowe Centrum Kultury, 2008. ISBN 978-83-61587-04-0. Brak numerów stron w książce, s. 20–27.
• Paweł Patora: Aleksy Rżewski, Zapomniany bohater.; [w:] „Kocham Łódź” (dod. do „Polska. Dziennik Łódzki”), 2 I 2009, s. 7.
• Dobiech Andrzej, Aleksy Rżewski – przedwojenny łódzki myśliwy (1885-1939); [w:] „Kultura Łowiecka”, jesień/zima 2009, nr 54, s. 21–23.
• Wojciech Źródlak, Nowe fakty o Aleksym Rżewskim. Bohater i celebryta; [w:] „Kronika Miasta Łodzi”, 2016, nr 2, s. 125–132.

• Aleksy Rżewski, Z dziejów robotniczego magistratu w Łodzi, 1922
• Dzieła A. Rżewskiego na portalu lewicowo.pl
• Dzieła A. Rżewskiego udostępnione przez Federację Bibliotek Cyfrowych
• Aleksy Rżewski – publikacje w bibliotece Polona