Promieniopłetwe
| Actinopterygii[1] | |
| Cope, 1871[2] | |
| Okres istnienia: sylur–dziś | |
 Szkielet Ophiodon elongatus | |
| Systematyka | |
| Domena | |
|---|---|
| Królestwo | |
| Typ | |
| Podtyp | |
| Nadgromada | |
| Gromada |
promieniopłetwe |
Promieniopłetwe[3], kostnopromieniste[4], kostnopromienne[5] (Actinopterygii, z gr. aktina – promień i pterygio – płetwa) – gromada ryb kostnoszkieletowych (Osteichthyes) o płetwach wspartych na promieniach kostnych, obejmująca większość (około 30 tys.) współcześnie żyjących gatunków ryb. Wykazują znaczne zróżnicowanie morfologiczne. Zasiedlają wszystkie typy wód słodkich, słonawych i słonych. Od mięśniopłetwych odróżnia je budowa płetw i sposób poruszania.
Cechy charakterystyczne
- Płetwy ryb promieniopłetwych są rozpięte na szkielecie z delikatnych promieni z kości skórnych (lepidotrychia), bezpośrednio połączonych z pasem barkowym.
- Ciało większości gatunków pokryte jest łuskami cykloidalnymi, ktenoidalnymi lub płytkami kostnymi, skóra niektórych jest naga, a u najstarszych ewolucyjnie, w większości już wymarłych gatunków, występują łuski ganoidalne.
- Szkielet jest dobrze ukształtowany, w całości kostny u form rozwiniętych, a u bardziej pierwotnych częściowo chrzęstny.
- Tryskawki i nozdrza wewnętrzne zazwyczaj nie występują[3][2].
- Większość ma pęcherz pławny.
- Zastawka w jelicie spotykana jest jedynie u najstarszych form. Występują trzy otolity[6].
Ewolucja
Ryby promieniopłetwe pojawiły się w wodach słodkich w późnym sylurze, około 420 mln lat temu. Najstarsze z odkrytych gatunków to Andreolepis hedei i Lophosteus superbus. Kompletny szkielet ryby zaliczonej do promieniopłetwych odkryto w skałach z wczesnego dewonu[7]. W karbonie zdominowały wody śródlądowe, a niektóre formy (prawieczkokształtne) przystosowały się do życia w morzach, które w triasie stały się głównym ośrodkiem ich rozwoju. Podczas gdy większość kostnochrzęstnych żyła w erze paleozoicznej i triasie, Neopterygii, choć znane już od końca permu najburzliwszy okres różnicowania przechodziły w triasie i jurze. Właśnie wówczas zaznaczyła się tendencja do redukcji liczby, grubości i wielkości łusek. Zaistniałe zmiany Neopterygii przyczyniły się do usprawnienia płetw (stąd nazwa Neopterygii i postulowana polska nazwa „nowopłetwe”). Płetwa ogonowa staje się symetryczna (w przeciwieństwie do heterocerkicznej u kostnochrzęstnych) i wykształca się skostniały kręgosłup. Gatunki zaliczane tradycyjnie do przejściowców (jak amia i niszczuka) są obecnie coraz częściej uznawane za prymitywne formy Neopterygii.
W mezozoiku i kenozoiku promieniopłetwe rozwijały się z rosnącym powodzeniem. Obecnie są dominującymi kręgowcami w większości zbiorników wodnych na Ziemi.
Klasyfikacja
W tradycyjnej klasyfikacji Actinopterygii dzielone były na:
- kostnochrzęstne (Chondrostei) syn. kostnołuskie, kostołuskie, ganoidy chrzęstne obejmująca jesiotrokształtne (Acipenseriformes)
- przejściowce (Holostei) syn. pełnokostne, ganoidy kostne obejmujące niszczukokształtne (Lepisosteiformes) i amiokształtne (Amiiformes)
- ryby kościste (Teleostei)
- ramieniopłetwe (Brachiopterygii), do których zaliczano wielopłetwcokształtne (Polypteriformes)
Według najnowszych tendencji kladystycznych tradycyjnie przedstawiona grupa promieniopłetwych nie jest jednak grupą monofiletyczną (z powodu parafiletycznych przejściowców), a tym samym nie stanowią taksonu naturalnego.
Przez długi czas proponowany był podział na:
- kostnochrzęstne (Chondrostei) obejmujące taksony kopalne i współczesne wielopłetwcokształtne (Polypteriformes) i jesiotrokształtne (Acipenseriformes) o wielu cechach prymitywnych
- nowopłetwe (Neopterygii) obejmujące przejściowce (Holostei) oraz większość współcześnie żyjących gatunków ryb doskonałokostnych (Teleostei)
Chondrostei okazały się być taksonem parafiletycznym i są obecnie dzielone na dwie odrębne grupy.
Dopiero tak zdefiniowany takson jest uznawany za monofiletyczny[2]:
- Cladistia (klad obejmujący wielopłetwcokształtne)
- Chondrostei – kostnochrzęstne
- Neopterygii – nowopłetwe
Rzędy
Niezależnie od przyjętej klasyfikacji biologicznej gromadę ryb promieniopłetwych dzieli się na rzędy. W poniższej tabeli przedstawiono wszystkie rzędy ze wskazaniem różnic pomiędzy klasyfikacjami Integrated Taxonomic Information System[1], FishBase, J. S. Nelsona w czwartej edycji Fishes of the World[2] i W. Eschmeyera (Catalog of Fishes)[8].
Kladogram współczesnych promieniopłetwych[9].
| Actinopterygii |
| ||||||||||||||||||||||||
Przypisy
- ↑ a b Actinopterygii, [w:] Integrated Taxonomic Information System (ang.).
- ↑ a b c d Nelson 2006 ↓
- ↑ a b Nikolski 1970 ↓, s. 96–97
- ↑ Władysław Zamachowski, Adam Zyśk: Strunowce Chordata. Kraków: Wydawnictwo Naukowe WSP, 1997. ISBN 83-86841-92-3.
- ↑ Ryby. Warszawa: Wiedza Powszechna, 1976, seria: Mały słownik zoologiczny.
- ↑ Ryby kopalne. red. Michał Ginter. Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, 2012, s. 190. ISBN 978-83-235-0973-8.
- ↑ Ryby : encyklopedia zwierząt. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN : Dorota Szatańska, 2007. ISBN 978-83-01-15140-9.
- ↑ Ron Fricke, William Neil Eschmeyer, Jon David Fong, SPECIES BY FAMILY/SUBFAMILY, [w:] Eschmeyer’s Catalog of Fishes, California Academy of Sciences, 2 lipca 2013 [dostęp 2013-08-04] (ang.).
- ↑ Teleostomi: Osteichthyes. Palaeos. [dostęp 2012-08-15]. [zarchiwizowane z tego adresu (2008-10-06)]. (ang.).
Bibliografia
- Joseph S. Nelson: Fishes of the World. John Wiley & Sons, 2006. ISBN 0-471-25031-7.
- G. Nikolski: Ichtiologia szczegółowa. Franciszek Staff (tłum.). Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, 1970.
- Mały słownik zoologiczny: ryby. Warszawa: Wiedza Powszechna, 1976.
- Ryby : encyklopedia zwierząt. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN : Dorota Szatańska, 2007. ISBN 978-83-01-15140-9.
- Włodzimierz Załachowski: Ryby. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1997. ISBN 83-01-12286-2.