(136199) Eris

Eris i Dysnomia (HST)
Odkrywca	Michael Brown, Chad Trujillo i David Rabinowitz[1]
Data odkrycia	5 stycznia 2005
Numer kolejny	136199
Oznaczenie tymczasowe	2003 UB313
Charakterystyka orbity (2024-10-17)
Przynależność obiektu	dysk rozproszony[2]
Półoś wielka	68,10[1] au
Mimośród	0,4343[1]
Peryhelium	38,53[1] au
Aphelium	97,68[1] au
Okres obiegu wokół Słońca	562,0[1] lata
Średnia prędkość	ok. 3,4 km/s
Inklinacja	43,78[1]°
Charakterystyka fizyczna
Średnica	2326 ± 12[3] km
Masa	1,66 × 1022[3] kg
Średnia gęstość	2,52 ± 0,07[3] g/cm3
Okres obrotu	ok. 25,9[1] h
Albedo	0,96[3]
Jasność absolutna	ok. –1,23[1]m
Satelity naturalne	1 – Dysnomia
Multimedia w Wikimedia Commons

Eris (symbol: )^[4] – planeta karłowata, jeden z obiektów dysku rozproszonego.

Eris została odkryta 5 stycznia 2005 roku na zdjęciach, które wykonano 21 października 2003 roku. Odkrycie tego obiektu ogłoszono 29 lipca 2005. Odkrywcy nadali jej nieoficjalną nazwę „Xena”. 13 września 2006 roku uzyskała stałą nazwę Eris, od imienia greckiej bogini niezgody.

(136199) Eris jest obiektem transneptunowym, którego masę już wkrótce po odkryciu oszacowano jako większą niż masa Plutona i z tego powodu w mediach nazywany był dziesiątą planetą. Jednak 24 sierpnia 2006 roku zdecydowano, że Eris, podobnie jak Pluton i Ceres, zaliczona będzie do nowej klasy obiektów – planet karłowatych.

Eris została odkryta 5 stycznia 2005 roku w Obserwatorium Palomar przez Michaela E. Browna, Chadwicka A. Trujillo i Davida Rabinowitza. Zespół ten od wielu lat zajmuje się systematycznym przeszukiwaniem obrzeży Układu Słonecznego w poszukiwaniu dużych obiektów i już wcześniej odkrywał tego typu obiekty – między innymi Quaoar i Sedna. Astronomowie prowadzili rutynowe obserwacje przy użyciu 48-calowego Teleskopu Samuela Oschina w Obserwatorium Palomar w Kalifornii. Eris została sfotografowana już 21 października 2003 roku, ale dopiero ponowna analiza komputerowa zebranych danych pozwoliła na stwierdzenie jej wolnego przemieszczania się na tle gwiazd. Dzięki następnym obserwacjom wstępnie określono jej orbitę i rozmiary.

Okres orbitalny (136199) Eris wynosi ok. 562 lat. Podobnie jak Pluton, Eris posiada silnie ekscentryczną orbitę – o mimośrodzie ok. 0,43. W peryhelium ciało zbliża się do Słońca na 38,5 jednostek astronomicznych, a w aphelium oddala na 97,7 au (dla porównania, peryhelium orbity Plutona sięga 29,6, natomiast aphelium – 49,6 au). Jej nachylenie względem płaszczyzny ekliptyki jest jeszcze większe niż Plutona – wynosi aż 43,8°. Obiekt ten jest wystarczająco jasny (ma 19 wielkość gwiazdową), aby być dostępnym dla obserwacji fotograficznych nawet w niezbyt wielkich teleskopach. Przyczyną tak późnego odkrycia tego obiektu było nachylenie jego orbity – większość poszukiwań koncentruje się na okolicach płaszczyzny ekliptyki, wokół której znaleźć można większość materiału Układu Słonecznego.

W 2024 roku Eris oddalona była o ponad 95,6 au^[5] od Słońca, po przejściu aphelium orbity ok. 1977 roku^[a]. Poza kometami długookresowymi oraz niektórymi sondami kosmicznymi, Eris i jej księżyc Dysnomia są jednymi z najodleglejszych znanych ciał Układu Słonecznego^[6].

Pierwsza próba określenia rozmiarów Eris na podstawie ilości emitowanego promieniowania podczerwonego mierzonego przez Kosmiczny Teleskop Spitzera nie powiodła się z powodu błędu.

2 lutego 2006 dr Bertoldi i inni z Instytutu Maxa Plancka w Bonn opublikowali w czasopiśmie „Nature” rezultaty pomiarów promieniowania termicznego obiektu (w zakresie 1,2 mm)^[7], szacując średnicę Eris na 3000±400 km. Źródłem tej niepewności jest ograniczona dokładność samej metody pomiaru (±300 km). Dodatkowa niepewność (±100 km) związana jest z nieznaną prędkością obrotową i nachyleniem osi obiektu. Autorzy przyznawali, że było ok. 16% prawdopodobieństwa, że rzeczywista średnica obiektu jest poniżej dolnej granicy, czyli 2600 km. Jednak nawet w tym wypadku wymiary Eris byłyby większe od Plutona (średnica 2370 km).

9 i 10 grudnia 2005 roku dokonano obserwacji przy użyciu Kosmicznego Teleskopu Hubble’a. Na ich podstawie określono wartość średnicy planety karłowatej na 2398 km z niepewnością ±97 km. NASA oficjalnie zaprezentowała te dane 11 kwietnia 2006 roku.

Obserwacje Eris dokonane w listopadzie 2010 roku, w czasie przejścia tej planety na tle słabej gwiazdy z konstelacji Wieloryba wskazały, że Eris może nie mieć rozmiarów większych niż Pluton (2370 km ±20 km), a może być nawet o ok. 100–120 kilometrów mniejsza^[8]. W roku 2011 średnica Eris została doprecyzowana na 2326 ±12 km^[9].

Obserwacje spektroskopowe w bliskiej podczerwieni wykonane przy użyciu dużego (średnica 8 m) teleskopu Gemini North na Mauna Kea wykazały obecność lodu metanowego na powierzchni Eris. Podobną charakterystykę ma powierzchnia Plutona. Obecność lodu metanowego wskazuje na istnienie pierwotnej powierzchni, która nigdy nie została znacząco ogrzana od momentu powstania. Oznacza to, że Eris zawsze pozostawała na dalekich peryferiach Układu Słonecznego. Powierzchnia Eris ma szare zabarwienie, w przeciwieństwie do lekko czerwonawego Plutona. Przyczyna tej różnicy nie jest obecnie znana.

Równocześnie nowe obserwacje pokazują, że Eris jest otoczona przez gruby płaszcz lodu, gdyż odbija prawie całe światło, które na nią pada. Oznacza to, że jest prawdopodobnie pokryta bardzo cienką warstwą zamarzniętej atmosfery, która przypuszczalnie zawiera zamrożony azot zmieszany z metanem. Przyczyną zamarzania atmosfery Eris jest prawdopodobnie jej wydłużona orbita, sięgająca daleko od Słońca.

Eris ma księżyc o nazwie Dysnomia (wcześniej używano prowizorycznego oznaczenia S/2005 (2003 UB₃₁₃) 1 lub nieoficjalnej nazwy „Gabrielle”, od imienia przyjaciółki bohaterki serialu telewizyjnego Xena: Wojownicza księżniczka). Odkrycia dokonano 10 września 2005 roku przy użyciu teleskopu Keck II zaopatrzonego w system optyki adaptacyjnej. Dysnomia jest około 500 razy mniej jasna od Eris; jej średnicę szacuje się na około 150 km. Dalsze obserwacje ustaliły, że Dysnomia porusza się wokół Eris po niemal kołowej orbicie o okresie około 16 dni. Dzięki oddziaływaniu grawitacyjnemu między Eris i Dysnomią udało się również ustalić, że Eris jest 1,27 razy masywniejsza od Plutona i jest najmasywniejszym znanym obiektem transneptunowym^[10].

Niektórzy astronomowie już od wielu lat postulowali „degradację” Plutona do rangi dużej planetoidy, czy też tzw. obiektu transneptunowego i zmianę definicji pojęcia „planeta”. Na odkrywane nowe ciała z Pasa Kuipera funkcjonowały określenia plutonki, twotino i cubewano, związane z parametrami ich orbit. Rozmiary Plutona i utarta tradycja, zaliczająca go do planet, wstrzymywały naukowców od radykalnych kroków w kwestiach nazewniczych; odkrycie większego obiektu nie było jednak wielkim zaskoczeniem.

Podczas sympozjum Międzynarodowej Unii Astronomicznej (IAU) w Pradze 24 sierpnia 2006 roku przyjęto nową definicję planety. Eris wraz z Plutonem i Ceres uznane zostały za planety karłowate. Od sierpnia 2008 roku planety karłowate krążące poza orbitą Neptuna nazywane są również plutoidami.

• chronologiczny wykaz odkryć planet, planet karłowatych i ich księżyców w Układzie Słonecznym
• lista planetoid 136001–137000
• lista ponumerowanych planetoid
• lista planetoid z księżycami

• (136199) Eris w bazie Jet Propulsion Laboratory (ang.)
• (136199) Eris w bazie Minor Planet Center (ang.)

• Strona Michaela Browna o nowo odkrytym obiekcie (ang.)
• Strona NASA o 2003 UB313 (ang.)
• Strona Gemini Observatory o 2003 UB313 (ang.)
• Dane o układzie (136199) Eris w Johnston's Archive (ang.)
• Eris Gets Dwarfed (Is Pluto Bigger?) – doniesienie w „Sky & Telescope” o obserwacji zakrycia gwiazdy przez Eris 06.11.2010 (ang.)
• Diagram orbity (136199) Eris w bazie Jet Propulsion Laboratory (ang.)

• p
• d

Układ Słoneczny

Słońce Heliosfera
Planety (☾ ∅)	Merkury Wenus Ziemia ☾ Mars ☾ Jowisz ☾ ∅ Saturn ☾ ∅ Uran ☾ ∅ Neptun ☾ ∅
Planety karłowate	(1) Ceres (134340) Pluton ☾ (136108) Haumea ☾ ∅ (136472) Makemake ☾ (136199) Eris ☾
Małe ciała Układu Słonecznego	Planetoidy Grupy i rodziny planetoid planetoidy bliskie Ziemi pas planetoid trojańczycy centaury trojańczycy Neptuna Zobacz też księżyce planetoid lista ponumerowanych planetoid meteoroidy Obiekty transneptunowe Pas Kuipera plutonki Orkus 2003 AZ84 Iksjon cubewana 2004 GV9 2002 MS4 Salacia Waruna 2002 UX25 Quaoar Varda 2002 AW197 Dysk rozproszony 2014 EZ51 2013 FY27 2021 DR15 Gonggong 2018 VG18 Obiekty odłączone Sedna Komety Lista komet okresowych i nieokresowych damokloidy Obłok Oorta

Zobacz też

powstanie i ewolucja Układu Słonecznego

ciała niebieskie

lista obiektów w Układzie Słonecznym ze względu na

• orbitę
• promień
• masę