Żerkowsko-Czeszewski Park Krajobrazowy

park krajobrazowy
Państwo	Polska
Województwo	wielkopolskie
Położenie	gminy: Żerków, Miłosław, Nowe Miasto nad Wartą
Mezoregion	Kotlina Śremska, Równina Rychwalska, Równina Wrzesińska, Wysoczyzna Kaliska, Wał Żerkowski
Data utworzenia	1994
Akt prawny	Rozporządzenie Wojewody Kaliskiego i Wojewody Poznańskiego Nr 1/94 z dnia 17 października 1994[1]
Powierzchnia	157,95 km²
Obszary chronione	3 rezerwaty przyrody
Położenie na mapie województwa wielkopolskiego Żerkowsko-Czeszewski Park Krajobrazowy
Położenie na mapie Polski Żerkowsko-Czeszewski Park Krajobrazowy
52°07′23″N 17°32′00″E/52,123056 17,533333
Strona internetowa

Żerkowsko-Czeszewski Park Krajobrazowy – park krajobrazowy w województwie wielkopolskim, utworzony w 1994. Położony jest w zalewowej pradolinie Warty i jej dopływu Lutyni z licznymi starorzeczami.

Powierzchnia parku wynosi 15 794,84 ha^[1].

Przedmiotem jego ochrony jest przede wszystkim unikatowa, bardzo urozmaicona rzeźba terenu z dwoma kulminującymi wzniesieniami: Łysą Górą (161 m n.p.m.) i Górą Żerkowską (155 m n.p.m.) i fragmentem Pradoliny Warszawsko-Berlińskiej, a także cenne ekosystemy, w tym unikalne w skali regionu kompleksy lasów grądowych i łęgowych o wysokim stopniu naturalności^[2].

Na terenie Żerkowsko-Czeszewskiego Parku Krajobrazowego znajduje się pałac w Śmiełowie z końca XVIII wieku, w którym latem 1831 przebywał Adam Mickiewicz i w którym znajduje się powstałe w 1975 muzeum jego imienia^[2]. Jednym z najcenniejszych zabytków jest także zbudowany XV-wieczny gotycki kościół w miejscowości Dębno^[2]. Na północnym skraju Parku znajduje się XIX-wieczny neorenesansowy pałac Mielżyńskich w Miłosławiu z zachowanym rozległym założeniem parkowym^[2][3].

Na terenie parku znajdują się następujące rezerwaty przyrody:

• Czeszewski Las,
• Dwunastak,
• Dębno nad Wartą.

W swojej części obejmującej dolinę Warty oraz zlokalizowanej na północ od niej kompleksy leśne, teren Parku pokrywa się z obszarami Natura 2000: Dolina Środkowej Warty (obszar specjalnej ochrony ptaków) i Lasy Żerkowsko-Czeszewskie (specjalny obszar ochrony siedlisk)^[4].

Część Parku położona na południe od rzeki Warty w większości pokrywa się z obszarem chronionego krajobrazu Szwajcaria Żerkowska^[4].

W sąsiedztwie miejscowości Orzechowo na terenie Parku znajduje się użytek ekologiczny Pasieka, chroniący cenne siedliska łąkowe ze stanowiskami rzadkich gatunków roślin^[4][5].

Na terenie Parku znajduje się kilkadziesiąt pomników przyrody^[4].

Najcenniejszym przyrodniczo fragmentem Parku są kompleksy leśne rozciągające się na południe od rzeki Warty, mające miejscami charakter wręcz puszczański^[3]. Chodzi w szczególności o tereny objęte ochroną w formie rezerwatów florystycznych Czeszewski Las i Dwunastak^[2]. Rosnące w sąsiedztwie rzeki lasy łęgowe (w tym łęgi jesionowo-wiązowe) i grądowe tworzą dawniej typowe dla dolin rzecznych kompleksy żyznych lasów liściastych, z dużymi zasobami cennego biocenotycznie martwego drewna^[6]. Do chronionych roślin występujących w takich siedliskach na terenie Parku należą centuria pospolita oraz storczyki: kukułka szerokolistna, gnieźnik leśny i podkolan biały, występują tu również typowo puszczańskie gatunki mchów, takie jak np. gładysz paprociowaty^[7]. W Parku znajduje się też stanowisko pszeńca grzebieniastego – gatunku dawniej uznawanego za wymarły w Polsce^[8]. Liczne i dobrze zachowane starorzecza są miejscem występowania coraz rzadszych roślin typowych dla takich siedlisk, takich jak grzybienie białe^[7]. Na terenach otwartych w dolinie Warty miejscami zachowały się cenne florystycznie łąki trzęślicowe, selernicowe i niżowe łąki użytkowane ekstensywnie^[9] - w Parku znajduje się jedyne w Wielkopolsce stanowisko czarcikęsika Kluka^[9][10], na łąkach obecne są również takie rzadkie gatunki roślin jak fiołek mokradłowy, goryczka wąskolistna, groszek błotny, nasięźrzał pospolity, wilczomlecz błyszczący, koniopłoch łąkowy, tarczyca oszczepowata, bukwica zwyczajna oraz selernica żyłkowana^[10]. Łącznie na terenie Parku występuje nie mniej niż 800 gatunków roślin^[11].

Symbolem Żerkowsko-Czeszewskiego Parku Krajobrazowego jest bocian czarny – pierwsze gniazdowanie tego wówczas bardzo rzadkiego gatunku wykryto w roku 1965, od tej pory gniazduje regularnie w Parku lub w jego sąsiedztwie^[12]. Na terenie parku gniazduje ok. 150 gatunków ptaków, a łączna liczba stwierdzonych tu gatunków (włączając gatunki nielęgowe) przekracza 200^[12]. Występowanie stosunkowo dużych kompleksów zbliżonych do naturalnych lasów łęgowych i grądowych z dużymi zasobami martwego drewna sprzyja występowaniu dzięciołów – szczególnie zwraca uwagę silna populacja dzięcioła średniego, który osiąga tu bardzo wysokie zagęszczenia par lęgowych^{[2][3][11][12]}. Starorzecza i tereny podmokłe w dolinie Warty są miejscem występowania bobra europejskiego a oraz wydry^[3], w Parku okazyjnie obserwowano również łosie^[11] Na terenie Parku występuje co najmniej 9 gatunków nietoperzy^[11], m.in. mopek^[13]. Na terenie Parku znajdują się liczne stanowiska rozrodcze płazów, w tym traszki grzebieniastej i kumaka nizinnego^[13] - łącznie w Parku występuje 12 gatunków płazów i 5 gatunków gadów^[11]. W wodach Parku występuje co najmniej 20 gatunków ryb, w tym objęty ochroną piskorz, związany ze starorzeczami^[11]. Grądy i łęgi na terenie Parku stanowią siedlisko bardzo różnorodnej fauny bezkręgowej, w tym zagrożonych gatunków związanych z martwym drewnem oraz starymi drzewami - takich jak duże, charyzmatyczne chrząszcze: kozioróg dębosz, pachnica dębowa i ciołek matowy^[2][7], a także tegosz rdzawy^[14] i kwietnica okazała^[15]. Teren Parku jest jednym z miejsc, w którym najwcześniej w Wielkopolsce (lata 40. XX wieku) stwierdzano będącego obecnie w ekspansji pająka, tygrzyka paskowanego^[16]. Bardzo bogata jest również fauna mięczaków – to właśnie m.in. ze względu na rzadkie gatunki ślimaków utworzono rezerwat Dębno nad Wartą znajdujący się na terenie Parku^[17]. Do występujących w Parku rzadkich ślimaków należą poczwarówka zwężona^[13], a także 6 z 10 gatunków świdrzyków występujących w Wielkopolsce^[18] - dla niektórych, np. świdrzyka okazałego^[18] czy świdrzyka stępionego^[19], są to jedyne lub jedne z nielicznych stanowisk w regionie.

Południowa i środkowa część Parku ze względu na urozmaiconą rzeźbę terenu bywa określana mianem Szwajcarii Żerkowskiej^[2]. Panoramę tej części Parku można oglądać z platformy widokowej w Brzostkowie^[2][20]. Wieża widokowa w Wolicy Koziej umożliwia spojrzenie z góry na kompleksy nadwarciańskich łęgów w sąsiedztwie rezerwatu Dębno nad Wartą^[2][21].

Przez Park przebiegają 3 szlaki rowerowe:

• Nadwarciański Szlak Rowerowy przebiega przez Park na długości ok. 13,5 km, łącząc ze sobą następujące miejscowości: Szczodrzejewo - Czeszewo - Orzechowo - Dębno - Wolica Kozia^[22].
• Transwielkopolska Trasa Rowerowa przebiega przez Park na długości ok. 12,9 km, łącząc ze sobą następujące miejscowości: Miłosław - Mikuszewo - Nowa Wieś Podgórna - Śmiełów - Żerków - Pawłowice^[23]. Na trasie znajduje się 1 przeprawa promowa (Nowa Wieś Podgórna – Pogorzelica).
• Żerkowsko-Czeszewska Ośemka to dwa połączone ze sobą szlaki rowerowe, razem tworzące zamkniętą pętlę w kształcie cyfry 8 (ze skrzyżowaniem w Czeszewie)^[24]. Długość obu tras łącznie wynosi ok. 67 km, z czego ok. 52 km przebiega w obrębie Żerkowsko-Czeszewskiego Parku Krajobrazowego. Odcinek czarny biegnie z Miłosławia przez Białe Piątkowo i Wygrankę do Czeszewa, a następnie przez Śmiełów do Żerkowa. Odcinek czerwony biegnie z Żerkowa przez Dębno i Orzechowo do Czeszewa, a następnie przez Mikuszewo i Chrustowo do Miłosławia^[24]. Na trasie znajdują się 2 przeprawy promowe (Nowa Wieś Podgórna – Pogorzelica oraz Dębno - Orzechowo)^[25].

Przez Park przebiegają 4 szlaki piesze:

• zielony szlak pieszy (tzw. Mickiewiczowski) na terenie Parku prowadzi z Lisewa przez Żerków do Śmiełowa, a następnie przez Lgów i Bieździadów do Dębna i Wolicy Koziej. Szlak na terenie Parku ma długość ok. 22 km.
• niebieski szlak pieszy przecina kompleksy leśne na północy Parku, mijając m.in. rezerwat Dwunastak. Szlak prowadzi z Miłosławia do Czeszewa i ma długość ok. 11 km.
• żółty szlak pieszy na terenie Parku przebiega na północ od Warty, łącząc Szczodrzejewo, Czeszewo i Orzechowo (ok. 7 km). Przebieg szlaku pokrywa się z przebiegiem Nadwarciańskiego Szlaku Rowerowego.
• czerwony szlak pieszy na terenie Parku prowadzi z Antonina do Śmiełowa, a następnie przez Brzostków do Żerkowa, po czym przekracza Lutynię i opuszcza Park w kierunku południowo-wschodnim. Długość szlaku w obrębie Parku wynosi ok. 15 km.
• Nadwarciańska Droga Św. Jakuba prowadzi wzdłuż północno-wschodnich granic Parku z Nowej Wsi Podgórnej do Miłosławia, a następnie przecina północną część Parku na trasie Miłosław – Czeszewo – Orzechowo – Dębno - Wolica Kozia

W Parku znajdują się 3 ścieżki dydaktyczne, zarządzane przez Nadleśnictwo Jarocin:

• "Starorzecze" (ok. 3 km) – na terenie rezerwatu Czeszewski Las^[29]
• "Tropem leśnych zwierząt" (ok. 1,9 km) – na terenie rezerwatu Czeszewski Las, ścieżka zastępuje istniejącą wcześniej i zlikwidowaną ścieżkę "Stare Dęby"^[30]
• "Nad Lutynią" (ok. 3 km) – zlokalizowana na południe od ujścia Lutyni do Warty^[31]

Warta w odcinku przepływającym przez Żerkowsko-Czeszewski Park Krajobrazowy jest częścią Wielkiej Pętli Wielkopolski^[2]. Długość szlaku wodnego w granicach Parku wynosi ok. 14 km. Szlak kajakowy wyznaczono także na Lutyni^[32][33], w granicach Parku ma on długość ok. 14 km.