Żeleznodorożnyj
 Centrum w 2003 roku | |||||
| |||||
| Państwo | |||||
|---|---|---|---|---|---|
| Obwód | |||||
| Wysokość |
35 m n.p.m. | ||||
| Populacja (2017) • liczba ludności |
| ||||
| Nr kierunkowy |
401572 | ||||
| Kod pocztowy |
238410 | ||||
Położenie na mapie obwodu królewieckiego  | |||||
Położenie na mapie Rosji  | |||||
 54°21′30″N 21°19′20″E/54,358333 21,322222
| |||||
Żeleznodorożnyj (pol. hist. i od 2013 egzonim wariantowy Gierdawy[2]; ros. Железнодорожный; lit. Girdava; niem. Gerdauen) – osiedle typu miejskiego w Rosji, w obwodzie królewieckim, w rejonie prawdinskim. W 2006 roku liczyło ok. 2,9 tys. mieszkańców.
Położenie
Miejscowość jest położona nad rzeką Omet i jeziorem Banktin, 3 km od granicy z Polską, ok. 50 km na południowy wschód od Królewca i ok. 30 km na północny zachód od Węgorzewa, w krainie historycznej Prusy Dolne.
Historia
W połowie XIII wieku pruski wódz Gierdawe założył gród na wzniesieniu nad rzeką Ometą. Podczas II powstania pruskiego, w roku 1262, Gierdawe odmówił walki z krzyżakami, spalił gród i uciekł do kontrolowanego przez krzyżaków Królewca. Za rządów komtura Heinricha von Eysenberga na miejscu pruskiego grodu, zbudowano w 1325 roku zamek, w celu ochrony ziem zakonu przed Litwinami i w 1368 roku nazwano go Gerdauen, od imienia wodza pruskiego Gierdawy. W 1347 roku Litwini pod wodzą wielkiego księcia Olgierda oblegali bezskutecznie zamek[3]. Pod rządami Winricha von Kniprode, w połowie XIV wieku, wokół zamku zaczęli osiedlać się osadnicy niemieccy. 21 września 1398 roku wielki mistrz zakonu Ulrich von Jungingen lokował miasto na prawie chełmińskim. Miasto otoczono murami i wybudowano w nim kościół, a w 1428 roku powstał klasztor dominikański.
Pod zwierzchnictwem polskim
Gierdawy przynależały do Związku Pruskiego, który na początku 1454 zwrócił się do polskiego króla z prośbą o przyłączenie Prus do Korony Królestwa Polskiego. W lutym 1454 Kazimierz IV Jagiellończyk przychylił się do prośby i inkorporował region z miastem do Polski, po czym wybuchła wojna trzynastoletnia, w trakcie której miasto było skutecznie bronione przed krzyżakami[3]. W trakcie obrony w 1455 zamek uległ częściowemu zniszczeniu. Po pokoju toruńskim, miasto na krótko powróciło w ręce krzyżaków, jednakże pozostając pod zwierzchnictwem polskim jako lenno. W 1469 z powodu problemów finansowych państwa krzyżackiego, miasto zostało oddane w zastaw braciom von Schlieben (Georg i Christopher)[3], którzy później stali się dziedzicznymi właścicielami miasta. W 1485 roku miasto strawił pożar, po którym odbudowa trwała 8 lat. W dobie reformacji (1530) sekularyzowano klasztor dominikański. W 1585 miał miejsce kolejny pożar[3].
Miasto pozostawało częścią I Rzeczypospolitej jako lenno do 1657, następnie znajdowało się pod panowaniem elektorów brandenburskich. Przed ucieczką do Polski (1670) starostą gierdawskim był jeden z przywódców opozycji antyelektorskiej, zwolennik powrotu regionu pod zwierzchnictwo polskie – Jan Teodor Schlieben. Zamek, należący do rodziny Schliebenów[4], po 1672 pozostał niezamieszkany i stopniowo popadał w ruinę.
W granicach Prus i Niemiec
Po utworzeniu Królestwa Prus w 1701 roku Gierdawy zostały włączone do powiatu (Landkreis) kętrzyńskiego. W 1708 król Fryderyk I nadał miastu prawo do organizowania 4 razy w roku jarmarku. W czasie wojny siedmioletniej, w 1757 roku, miasto zniszczyli Kozacy. W 1802 miał miejsce wielki pożar[3]. Po reformie administracyjnej Prus w 1818 roku miasto stało się siedzibą powiatu. W 1858 roku Gierdawy otrzymały połączenie drogowe z Węgorzewem, w 1871 do miasta dotarła linia kolejowa Toruń – Wystruć, a w 1888 linia do Królewca. Dzięki korzystnym połączeniom komunikacyjnym, miasto stało się ważnym ośrodkiem handlu zbożem, a także ośrodkiem przemysłu odzieżowego i garbarskiego. Funkcjonował tu browar Kinderhof. Od 1871 miasto leżało w granicach Niemiec.
W czasie I wojny światowej zabudowa miejska doznała poważnych zniszczeń. Do 1921 dzięki pomocy miast partnerskich – Budapesztu i Berlina-Wilmersdorf[5] przeprowadzono odbudowę w duchu romantycznej stylizacji. W procesie tym znaczącą rolę odegrał arch. Heinz Stoffregen z Bremy, autor wielu projektów domów w północnej części starego miasta. W 1939 w mieście mieszkało 5118 osób. Podczas II wojny światowej miasto doznało jedynie niewielkich zniszczeń. W latach 1944–1945 w Gierdawach Niemcy więzili żołnierkę Armii Krajowej i późniejszą posłankę na Sejm Annę Poniatowską.
Miasto zostało zdobyte przez oddziały 2 Frontu Białoruskiego 27 stycznia 1945.
W granicach Polski
W czerwcu 1945, jako ostatnie w Prusach, obsadzone zostało przez polską administrację stanowisko starosty gierdawskiego. Pierwszym polskim powojennym starostą został Jan Kaszyński[6]. W dniu 15 lipca 1945 roku podpisano dokument zdawczo-odbiorczy, w którym radzieckie władze wojskowe przekazywały Gierdawy polskiej administracji. Siedziba starostwa powiatu gierdawskiego była ulokowana w mieście do 16 sierpnia 1945, została następnie przeniesiona do Skandawy. 4 września 1945 roku polski pełnomocnik na Okręg Mazurski płk Jakub Prawin został poinformowany pisemnie, że władze ZSRR wydały staroście gierdawskiemu nakaz opuszczenia powiatu przez administrację i ludność polską[7].
W granicach ZSRR
Następnie miasto zostało włączone do obwodu królewieckiego w ZSRR. W 1946 nazwę miasta zmieniono na Żeleznodorożnyj (ros.: kolejowy). W okresie władzy radzieckiej Żeleznodorożnyj podupadł i utracił prawa miejskie.
Zabytki
Do czasów współczesnych zachowały się relikty niewielkiego zamku krzyżackiego i ruina gotyckiego kościoła z XV wieku. Przetrwała część zabudowy starego miasta z lat odbudowy po 1914, m.in. kilkanaście kamieniczek i 2 szkieletowe spichlerze na zapleczu zburzonej po 1945 północnej pierzei rynku. Zachowały się także młyn z 1909, pałac Schliebenów oraz wieża ciśnień.
Przypisy
- ↑ http://www.gks.ru/free_doc/doc_2017/bul_dr/mun_obr2017.rar
- ↑ Egzonim wariantowy przyjęty na 79. posiedzeniu KSNG [1].
- ↑ a b c d e Geschichte von Shelesnodoroshnyj - Gerdauen - Prusy Wschodnie [online], ostpreussen.net [dostęp 2024-04-26] [zarchiwizowane z adresu 2018-10-03] (pol.).
- ↑ Gut Kinderhof mit Burg und Schloss Gerdauen - Prusy Wschodnie [online], ostpreussen.net [dostęp 2024-04-26] [zarchiwizowane z adresu 2018-10-03] (pol.).
- ↑ Obecnie część Berlina w dzielnicy Charlottenburg-Wilmersdorf.
- ↑ F. Sokołowski, Materiały źródłowe do początków administracji polskiej na Warmii i Mazurach w 1945 roku, Rocznik Olsztyński, 1972, t. X, s. 323–329.
- ↑ Granica polsko-radziecka w b. Prusach Wschodnich [online], historia-wyzynaelblaska.pl [dostęp 2017-11-28] (pol.).
Bibliografia
- Handbuch der historischen Stätten, Ost- und Westpreussen, hrsg. von Erich Weise, Stuttgart, Kröner, 1981, ISBN 3-520-31701-X (unveränd. Nachdr. d. 1. Aufl. 1966)
- Andrzej Rzempołuch, Przewodnik po zabytkach sztuki dawnych Prus Wschodnich, Olsztyn: Remix, 1992, ISBN 83-900155-1-X, OCLC 833969011.
- Dehio-Handbuch der Kunstdenkmäler West- und Ostpreussen. Die ehemaligen Provinzen West- und Ostpreussen (Deutschordensland Preussen) mit Bütower und Lauenburger Land, bearb. von Michael Antoni, München; Berlin, Dt. Kunstverl., 1993, ISBN 3-422-03025-5.
- Jan Salm, Odbudowa miast wschodniopruskich po I wojnie światowej. Zagadnienia architektoniczno-urbanistyczne, Olsztyn, Borussia, 2006, ISBN 83-89233-27-4.
- Vadim Jur’evič Kurpakov, Kaliningradskaja oblast. Putevoditel, Kaliningrad, Terra Baltika, 2007, ISBN 978-5-98777-012-2.
- Zarządzenie Ministrów: Administracji Publicznej i Ziem Odzyskanych z dnia 7 maja 1946 r. o przywróceniu i ustaleniu urzędowych nazw miejscowości (M.P. 1946 nr 44 poz.)
Linki zewnętrzne
- Gierdawy, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. II: Derenek – Gżack, Warszawa 1881, s. 559.