Ten artykuł dotyczy miasta. Zobacz też: inne znaczenia tej nazwy.

Zator

miasto w gminie miejsko-wiejskiej
Ratusz na rynku w Zatorze (2021)
Herb
Państwo	Polska
Województwo	małopolskie
Powiat	oświęcimski
Gmina	Zator
Data założenia	XII wiek
Prawa miejskie	1292 do 1896, odzyskane 1934
Burmistrz	Szymon Matyja
Powierzchnia	11,51[1] km²
Wysokość	239 m n.p.m.
Populacja (01.01.2024) • liczba ludności • gęstość	3601[1] 312,9 os./km²
Strefa numeracyjna	(+48) 33
Kod pocztowy	32-640
Tablice rejestracyjne	KOS
Położenie na mapie gminy Zator Zator
Położenie na mapie Polski Zator
Położenie na mapie województwa małopolskiego Zator
Położenie na mapie powiatu oświęcimskiego Zator
49°59′47″N 19°26′17″E/49,996389 19,438056
TERC (TERYT)	1213094
SIMC	0927576
Urząd miejski Rynek 10 32-640 Zator
Multimedia w Wikimedia Commons
Informacje w Wikipodróżach
Hasło w Wikisłowniku
Strona internetowa

Zator (staropol. Zatór, niem. Neu(en)stadt, niem. Seifersdorf^[2] wil. Naojśtaod) – miasto w południowej Polsce, w województwie małopolskim, w powiecie oświęcimskim, siedziba gminy miejsko-wiejskiej Zator.

Miasto ma 3601 mieszkańców (stan na 1 stycznia 2024)^[1].

Miasto położone nad Skawą, w Kotlinie Oświęcimskiej, w historycznej, geograficznej i kulturowej Małopolsce (dawna ziemia krakowska). Znane z hodowli ryb – zwłaszcza karpia królewskiego – i cyklicznej imprezy Zatorskie Dni Karpia. Stolica Doliny Karpia.

Miasto zajmuje 11,51 km² (1 stycznia 2024)^[1].

Nazwa pochodzi od wyrazu zator oznaczającego „zaparcie toru”, zablokowanie lub znaczne zwężenie drogi lub nurtu rzeki. Osada powstała więc w miejscu, gdzie prosty bieg rzeki został zahamowany, zmuszając do obejścia przeszkody. Taki naturalny zator jest widoczny na północ od miasta, a na południe od wsi Palczowice, gdzie Skawa ostro skręca na zachód. Oprócz naturalnej przeszkody nie brakowało też usypanych ręką człowieka, gdyż miejscowość od dawna słynęła z hodowli ryb, zwłaszcza karpia.

Lustracja z 1564 r. wyliczała w Zatorze 9 stawów, tj. 6 stawów w Łęgu (tzn. na przekopie od Skawy): Niżny, Bonar, Dąbrowny, Olszowy, Trzciany, Podwiesny (dodatkowo 5 odroślisk – gdzie odrastał narybek i 5 tarlisk) i 3 stawy w górnicy (tzn. na przekopie Wieprzówki): Borowy, Szydłowiecki, Nowy^[3].

Po raz pierwszy Zator wspomniany został w 1228 r. w dokumencie wystawionym jakoby przez księcia Kazimierza I opolskiego jako darowizna dla Komesa Klemensa z rodu Świebodziców: „Contuli etiam prefate comiti Zator villam cum hominibus super Scauam et omni iure eorum” (dokument uchodzi za sfałszowany). Kasztelan Klemens zaś fundując klasztor Benedyktynek w Staniątkach obdarzył go Zatorem, co potwierdzał Konrad I mazowiecki w 1242 r. wymieniając Zator cum castoribus (z regale bobrowym, a więc prawem do łowienia bobrów). W 1243 r. mamy Zathor. Książę Bolesław V Wstydliwy w dokumencie wystawionym w Sandomierzu 23 lutego 1254 r. kilkukrotnie wymienia Zator^[4].

28 maja 1260 r. w łacińskim dokumencie Władysława opolskiego wydanym w Raciborzu miejscowość wymieniona jest jako Zathar^[5].

Nazwę miejscowości w zlatynizowanej staropolskiej formie Zathor wymienia w latach (1470–1480) Jan Długosz w księdze Liber beneficiorum dioecesis Cracoviensis^[6]. Sebastian Fabian Klonowic pisał w 1595 r. w poemacie krajobrazowo-obyczajowym Flis, to jest spuszczanie statków Wisłą i inszymi rzekami do niej przypadającymi:

W roku 1613 śląski regionalista i historyk Mikołaj Henel z Prudnika wymienił miejscowość w swoim dziele o geografii Śląska (i sąsiednich terenów małopolskich) pt. Silesiographia podając jej łacińską nazwę: Zatoria^[7]. Staropolską nazwę Zatór w 1867 roku podał Jan Nepomucen Gątkowski w książce Rys dziejów księstwa oświęcimskiego i zatorskiego.

Funkcjonująca w średniowieczu nazwa niemiecka Neustadt (Neuenstadt) znaczy nowe miasto.

 Osobne artykuły: Księstwo oświęcimskie, Zatory i Zawada (toponim).

W 1179 roku prawdopodobnie powstał w miejscu lokalizacji Zatora gródek graniczny mający strzec szlaku handlowego prowadzącego z Krakowa na Śląsk. W 1228 roku notowane są pierwsze zapiski o wsi Zator. W 1292 roku uzyskał prawa miejskie z nadania księcia cieszyńskiego Mieszka. Zator otrzymał prawo składu w 1292 roku^[8]. Zasadźcami nowego miasta byli Rydygier i Piotr, wcześniej biorący udział w zakładaniu pobliskich Kęt. Tym razem również sprowadzili osiedleńców z Niemiec, a obok nazwy polskiej używano niemieckiej nazwy Neustadt (Newenstadt, Neestad)^[9], dlatego czasem zaliczano miejscowość do bielskiej wyspy językowej.

Od 1315 roku miasto było częścią księstwa oświęcimskiego^[10]. W latach 1445–1564 stolica księstwa zatorskiego powstałego z podziału księstwa oświęcimskiego.

W 1456 roku księstwo zatorskie zostało zhołdowane Polsce, dzięki czemu nastąpiła ponowna integracja terenów księstwa zatorskiego, jak i samego Zatora, z Małopolską. W 1494 roku ostatni książę zatorski Janusz sprzedał księstwo królowi Janowi Olbrachtowi, zachowując prawo dożywotniego władania^[11].

W 1513 roku włączony bezpośrednio do Korony Królestwa Polskiego (już jako część Małopolski). W 1564 roku wraz z całym księstwem oświęcimskim i zatorskim leżał w granicach korony w powiecie śląskim województwa krakowskiego jako siedziba starostwa niegrodowego. Po unii lubelskiej w 1569 roku księstwo Oświęcimia i Zatora (jako część ziemi krakowskiej) stało się częścią Rzeczypospolitej Obojga Narodów, w której pozostawało do I rozbioru w 1772 roku^[10] będąc w składzie prowincji małopolskiej. W XVI i XVII w. – centrum reformacji. W XV i XVI w. w Zatorze zbierał się sąd ziemski ławniczy zwany gajonym. Po inkorporacji, wprowadzono prawo ziemskie polskie, na podstawie którego utworzono w mieście sąd ziemski, który orzekał przez blisko sto lat, do połowy XVII w. Po stuletniej przerwie, w 1765 roku wznowił działalność, jednak władze zaborcze zlikwidowały go w 1784 roku^[12].

Po rozbiorach Zator znalazł się w zaborze austriackim, wchodząc w skład Królestwa Galicji i Lodomerii. W 1786 roku Ewaryst Andrzej, hr. Kuropatnicki w swym „Opisaniu królestw Galicyi i Lodomeryi” podał: Zator. Tu bywały sejmiki, sądy ziemskie i grodzkie. Akta tych xięstw w zamku, który znakomicie ozdobił i mieszkalnym uczynił teraz dziedzic JW. hrabia Dunin, przedtem starosta tutejszy, kawaler orderu ś. Stanisława^[13]. W latach 1772–1918 cesarze austriaccy tytułowali się książętami Zatora (Herzog von Zator).

W 1778 roku rząd austriacki sprzedał dobra zatorskie ostatniemu staroście Fryderykowi Piotrowi Duninowi. Od tej pory, aż do drugiej wojny światowej, zatorszczyzna była w posiadaniu możnych rodów: Duninów, Poniatowskich, Tyszkiewiczów, Wąsowiczów, Potockich z tzw. linii wilanowskiej, ostatniej z linii krzeszowickiej. Uruchomienie linii kolejowej Skawina - Oświęcim przyczyniło się do ponownego ożywienia życia gospodarczego miasta. Powstawały nowe zakłady wytwórcze, rozwijało się rzemiosło, głównie plecionkarstwo i wikliniarstwo, kwitł handel, prosperowała gospodarka rybna^[14].

W latach 1815–1866 – na mocy postanowień kongresu wiedeńskiego Zator, pozostając częścią austriackiej Galicji, został włączony do Związku Niemieckiego. Od XIX w. rozwijał się w mieście drobny przemysł, jednak coraz bardziej odstawało ono gospodarczo od sąsiednich, większych ośrodków. Od 1865 roku działa w mieście Straż Ogniowa, od 1871 roku Czytelnia Miejska, od 1891 roku Sąd Grodzki, od 1892 roku Urząd telegraficzny, od 1895 roku Towarzystwo Zaliczkowe (obecnie Bank Spółdzielczy)^[15]. W 1896 roku Zator został pozbawiony praw miejskich, które odzyskał dopiero w 1934. W 1918 roku, po odzyskaniu przez Polskę niepodległości, Zator został włączony w skład województwa krakowskiego. Podczas II wojny światowej został bezpośrednio wcielony do III Rzeszy. Okupacja niemiecka Zatora zakończyła się 26 stycznia 1945 roku, kiedy do miasta wkroczyła Armia Czerwona. W latach 1975–1998 w woj. bielskim.

• 
  Martin Waldseemüller, fragment mapy Małopolski z zaznaczonym Zatorem (Sator), 1507 r.^[16]
• 
  Zator w granicach Korony Królestwa Polskiego na mapie Wacława Grodzieckiego wydanej w 1592
• 
  Zator na starej mapie Księstwa Oświęcimskiego i Księstwa Zatorskiego – Abraham Ortelius (1603)

Obiekt wpisany do rejestru zabytków nieruchomych województwa małopolskiego^[17].

• Układ urbanistyczny.
• Kościół pw. św. Wojciecha i św. Jerzego.
  Kościół parafialny z 1393 r. Gotycki z elementami neogotyku. Kilkukrotnie restaurowany, ostatnio w latach 1959–1973 z częściową przebudową wnętrza. Obok kościoła grobowiec księżnej Apolonii Poniatowskiej, właścicielki dóbr zatorskich w XVIII / XIX w. W krypcie pod kościołem spoczywają kolatorzy zatorskiej świątyni m.in. Anna z Tyszkiewiczów Potocka-Wąsowiczowa i jej mąż gen. St. Wąsowicz, adiutant Napoleona I oraz Maurycy i Ludwika Potoccy. Wewnątrz kościoła neogotycki ołtarz z obrazem Matki Boskiej Śnieżnej okrytym srebrną sukienką oraz droga krzyżowa autorstwa słowackiego malarza Bohuna. Obraz Chrystusa w koronie cierniowej, dwa inne w nawie prawej. Tył wnętrza kościoła nowoczesny, żelbetonowy. Chór organowy modernistyczny. Organy dwuwieżowe, piszczałkowe o barokowym brzmieniu, nowoczesne. Jest to kościół dziekański.

• Wozownia/oficyna pl. Kościuszki 4;
• pałac, otoczenie, park tarasowy, oficyna (tzw. „portierówka”), brama z fragmentem muru obwodowego.
  Obiekt pierwotnie o cechach obronnych, książęcy z 1445 r., przebudowany na rezydencję magnacką. Gruntownie odrestaurowany przez Potockich w 1836 r. według projektu F.M. Lanciego, następnie po wojnie w latach 1960–1970. Sale na parterze udostępnione zwiedzającym;

• wczesnośredniowieczne grodzisko.

• Relikty fortyfikacji miejskich – zachowane fragmenty średniowiecznych obwarowań miejskich w zachodniej części miasta.
• Kompleksy stawów rybnych o średniowiecznej genezie.
• Cmentarz komunalny z 1784 r.
• Cmentarz żydowski z poł. XIX w.
• Aleja lipowa – pomnik przyrody.
• Folwark „Podlipki”.
• Figury (m.in. św. Jana Kantego, św. Jana Nepomucena i wiele innych) oraz liczne krzyże przydrożne
• Park z XIX w.

W latach 2009–2012 oddano pod inwestycje blisko 40 ha uzbrojonych infrastrukturalnie terenów z zaprojektowanym dogodnym rozwiązaniem komunikacyjnym, w tym 30 ha na działalność przemysłową i 8 ha pod usługi. Wydzielone 4,9 ha zatorskiej strefy zostało włączone w Specjalną Strefą Ekonomiczną, podstrefę Krakowskiego Parku Technologicznego. Docelowo SAG-SSE Zator obejmie ponad 100 ha terenów inwestycyjnych.

• Lunapark „Zatorland” w skład którego wchodzi Park Ruchomych Dinozaurów, Park Mitologii, Park Świętego Mikołaja, Park Bajek i Stworzeń Wodnych oraz Park Owadów. Na terenie Lunaparku znajduje się między innymi kino 5D.^[18]
• Największy w Polsce rodzinny park rozrywki „Energylandia”, otwarty 14 lipca 2014 r.
• Łowiska wędkarskie, m.in.: Podlipki, Zakole A, Zbiornik Piastowski, Zbiornik Tęczak.
• Trasy rowerowe o różnym stopniu trudności m.in.: Dookoła Doliny Karpia, Dookoła Stawów Pełnych Karpia, Szlak Wiślany.
• Ośrodek wypoczynkowy stylizowany na dziki zachód Western Camp Resort.

• piłka nożna – LKS Zatorzanka Zator
• siatkówka – Sokół Zator
• kolarstwo – UKS Sokół Goodman Zator
• zapasy – UKS Start Zator

• Droga krajowa nr 28: Zator – Wadowice – Nowy Sącz – Przemyśl – Medyka – granica państwa
• Droga krajowa nr 44: Gliwice – Tychy – Oświęcim – Kraków
• Droga wojewódzka nr 781: Chrzanów – Zator – Andrychów – Łękawica

Miasta i gminy partnerskie:

• Berekfürdő, Węgry
• Bojnice, Słowacja
• Terchová, Słowacja
• Brig-Glis, Szwajcaria^[19]

 Z tym tematem związana jest kategoria: Ludzie związani z Zatorem (województwo małopolskie).

• Parafia św. Wojciecha i św. Jerzego w Zatorze

• Zator, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. XIV: Worowo – Żyżyn, Warszawa 1895, s. 457 .
• Archiwalne widoki i publikacje związane z miejscowością w bibliotece Polona