Ukraińcy
 Ukraińcy z północnej części Rumunii (region Marmarosz) w oryginalnych chłopskich strojach ludowych z Centralnej Ukrainy. Zdjęcie: wieś Mokre 2007 | |
| Populacja |
około 46 milionów[a] |
|---|---|
| Miejsce zamieszkania |
Ukraina: ok. 36 mln |
| Język | |
| Religia |
chrześcijaństwo:, prawosławie, katolicyzm (kościół katolicki obrządku bizantyjsko-ukraińskiego, kościół rzymskokatolicki), protestantyzm |
| Pokrewne | |
Ukraińcy (ukr. українці, ukrajinci) – naród słowiański, historycznie zwany Rusinami[1], mieszkający w Europie Wschodniej, głównie w granicach Ukrainy (także w państwach sąsiednich: w Rosji, Białorusi, Polsce, Słowacji i Mołdawii), zaliczani do Słowian wschodnich (obok Białorusinów i Rosjan). Ukraińcy są potomkami plemion, zamieszkujących południe Rusi Kijowskiej.
Liczebność
Ukraińcy mieszkają zarówno na terytorium Ukrainy, jak i w diasporze. Na świecie mieszka ok. 46 milionów Ukraińców, z czego ok. 35[a] mln – na Ukrainie. W diasporze żyje ok. 7 milionów Ukraińców[b], przy czym według encyklopedii PWN – 11 mln[2].
Nazwa
Nazwa „Ukraińcy” jako określenie narodu, pojawiła się w drugiej połowie XIX wieku w opozycji ukraińskiego ruchu narodowego do oficjalnej ideologii Imperium Rosyjskiego, określającego Rusinów zamieszkujących Kraj Południowo-Zachodni jako Małorusów – regionalny odłam Rosjan. Sam termin ukraina nie miał do XVI wieku charakteru oficjalnego i oznaczał jedynie „ugranicze” („pogranicze”, „krańce państwowe”) poszczególnych terenów, będących pod kontrolą różnych państw[c][3][4][5]. Urzędowo nazwa ta została użyta po raz pierwszy za czasów Rzeczypospolitej w roku 1590 w tytule konstytucji sejmowej według projektu Jana Zamoyskiego: Porządek ze strony Niżowców i Ukrainy[6]. Pierwszy dokument, w którym odnotowano narodowość "Ukraińca", pochodzi z roku 1660. Kiedy abiturient z Ukrainy, Józef Daniel Dzik, wstępował do Uniwersytetu Padewskiego na terenie współczesnych Włoch, wpisał: "Józef Daniel Dzik, wikariusz katedralny Łucki, narodowość – Ukraiński, dystrykt Kijowski". Przed tym wszyscy studenci z Ukrainy, którzy studiowali na uniwersytetach Europy od roku 1353, rejestrowali się jako "Ruteni", "Rusini", przedstawiciele "narodu ruteńskiego z Ukrainy" i rzadziej jako "Roksalanie". Później studenci rejestrowali się jako "Kozacy" (1700, 1746), "Rusko-Ukraińcy" (1763) oraz "Ukraińcy" (1762, 1770)[potrzebny przypis].
Pierwszym dziełem napisanym w języku ukraińskim była sztuka Eneida Iwana Kotlarewskiego w 1798 roku[7]. Na przełomie XIX i XX wieku Mychajło Hruszewski w 10-tomowej pracy Historia Ukrainy-Rusi (1898–1937) upublicznił termin „Ukrainiec” w sensie społeczno-politycznym[8].
Za prekursora nowoczesnej literatury ukraińskiej uważany jest Iwan Kotlarewski, który w 1798 roku wydał „Eneidę”, swobodną trawestację dzieła Wergiliusza (Eneida)[9]. Ukraińskie Oświecenie reprezentuje filozof i pisarz Hryhorij Skoworoda. Za ukraińskiego poetę narodowego doby romantyzmu uważany jest Taras Szewczenko.
Wyznania na Ukrainie
Dominuje wyznanie prawosławne w dwóch strukturach: Kościół Prawosławny Ukrainy (powstały w 2018 r. w wyniku zjednoczenia Ukraińskiego Kościoła Prawosławnego Patriarchatu Kijowskiego i Ukraińskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego) oraz Ukraiński Kościół Prawosławny Patriarchatu Moskiewskiego, a na zachodzie Ukrainy Kościół katolicki obrządku bizantyjsko-ukraińskiego (ukr. Українська Греко-Католицька Церква). Na terytorium Ukrainy są również wierni Kościoła rzymskokatolickiego, protestanci, wierni judaizmu, islamu i innych wyznań.
Geneza, historia
W XIX wieku nastąpił proces samookreślenia się Ukraińców jako społeczności na zasadzie etnograficznej (grupy etnicznej), analogicznie do procesów zachodzących w całej Europie (czeskie odrodzenie narodowe, odrodzenie narodowe Słowian Bałkańskich, odrodzenie narodowe Polaków na Śląsku, Warmii i Mazurach, litewskie odrodzenie narodowe etc.).
Na terytorium Austro-Węgier liczebność Ukraińców wynosiła w 1910 ogółem 3 991 000 osób[10], z czego w Przedlitawii – 3 518 000 osób (Galicja – 3 211 000 (40,2% ludności kraju koronnego[11]), Księstwo Bukowiny – 305 101 Ukraińców (stanowiących 38,39% ludności prowincji))[12]. W Królestwie Węgier (Zalitawii): 472 000 Ukraińców[10], z czego na Zakarpaciu – 330 010 Ukraińców (stanowiących 54,5% ludności prowincji)[13].
W 1897 w Imperium Rosyjskim mieszkało 22 380 551 Ukraińców[14](17,81% ogółu ludności Imperium). Zamieszkiwali zwarcie Kraj Południowo-Zachodni (gubernia kijowska (79,2%)[15], wołyńska (70,1%)[16] i podolska (80,9%)[17]), gubernie: chersońską (53,9%)[18], taurydzką (42,2%, wobec 27% Rosjan i 13,6% Tatarów)[19], katerynosławską (68,9%)[20], połtawską (93%)[21], czernihowską (66,4%)[22], charkowską (80,6%)[23], południowo-zachodnią część Obwodu Wojska Dońskiego (28,1% całości ludności Obwodu)[24], obwód kubański (47,4% wobec 42,6% Rosjan)[25], gubernię stawropolską (36,6%)[26], południowo-zachodnią część guberni kurskiej (21,2% ogółu ludności guberni)[27], południowo-zachodnią część guberni woroneskiej (36,2% ogółu ludności guberni)[28].
I wojna światowa, powstanie niepodległych państw ukraińskich i ich upadek
W konsekwencji I wojny światowej i rozpadu najpierw Imperium Rosyjskiego (1917), a później Monarchii Austro-Węgier na etnograficznych terytoriach ukraińskich należących do tego czasu do obu tych państw powstały, zgodnie z zasadą samostanowienia narodów dwa niepodległe państwa ukraińskie: Ukraińska Republika Ludowa i Zachodnioukraińska Republika Ludowa.
1 listopada 1918 na obszarze Galicji Wschodniej została proklamowana Zachodnioukraińska Republika Ludowa, która przestała istnieć w lipcu 1919 po zwycięstwie militarnym Wojska Polskiego w wojnie polsko-ukraińskiej.
Ukraińska Republika Ludowa była sojusznikiem Polski w wojnie polsko-bolszewickiej, do porozumienia rozejmowego z października 1920, gdy Polska uznała Ukrainę sowiecką – państwo marionetkowe Rosji sowieckiej jako podmiot prawa międzynarodowego.
Ostatecznie o przynależności Galicji Wschodniej do Polski zadecydowała 15 marca 1923 roku aliancka Rada Ambasadorów, która na podstawie artykułu 87 traktatu wersalskiego oraz art. 91 i 94 traktatu z Saint-Germain, potwierdziła wschodnie granice Polski i uznała polską suwerenność nad Galicją Wschodnią. Wschodnia granica Polski na Zbruczu została już wytyczona 23 listopada 1922 przez Mieszaną Komisję Graniczną na podstawie ustaleń traktatu pokojowego pomiędzy Polską a RFSRR i USRR[29], a uprzednio ustalona w traktacie sojuszniczym pomiędzy Polską a Ukraińską Republiką Ludową z 21 kwietnia 1920[30]. 26 września 1922 r. Sejm RP przyjął ustawę o „zasadach powszechnego samorządu wojewódzkiego, a w szczególności województwa lwowskiego, tarnopolskiego i stanisławowskiego” – w praktyce swych rozstrzygnięć ustalająca dla obszaru Galicji Wschodniej odrębną kurię polską i ukraińską każdego sejmiku wojewódzkiego, powołanie w ciągu dwóch lat uniwersytetu ukraińskiego finansowanego ze Skarbu Państwa polskiego, język ukraiński jako równorzędny z językiem polskim w urzędach w tychże województwach (z tym, że „władze samorządowe określają same swój język wewnętrznego urzędowania”), zakaz prowadzenia państwowej kolonizacji ziemskiej[31].
W okresie II Rzeczypospolitej region był określany jako Małopolska Wschodnia. Jeszcze w okresie spisu powszechnego 1931 część jego niepolskich mieszkańców (1 126 tys.) stwierdzało, że używa języka „ruskiego”, wobec 1 675 tys. podających język ukraiński jako ojczysty. Jednocześnie 3 256 tys. mieszkańców województw lwowskiego, tarnopolskiego i stanisławowskiego podawało wyznanie greckokatolickie jako własne (10 tys. prawosławnych)[32].
Zobacz też
Uwagi
- ↑ a b Według danych z 2002 r. 35 mln Ukraińców mieszka w kraju, a poza granicami ok. 11 mln Ukraińców (z tego ok. 7 mln w krajach WNP)[2], tzn. łącznie według tych danych 46 milionów.
- ↑ Według danych Światowego Kongresu Ukraińców ukraińska diaspora liczy 20 milionów ludzi w 46 krajach świata[33][34][35].
- ↑ Pojęcie Ukrainy, ukrain równoznaczne było najczęściej z pojęciem pogranicza państwowego. Były tedy ukrainy tatarskie, moskiewskie, litewskie, polskie, a nawet w samej Rzptej polskiej (...) były różne „ukrainy”, czyli krańce państwowe[36]
Przypisy
- ↑ Relacje rusińsko-ukraińskie u progu XX wieku. Rusini – Ukraińcy, czy odrębny naród?
- ↑ a b Ukraińcy, [w:] Encyklopedia PWN [online], Wydawnictwo Naukowe PWN [dostęp 2013-02-01].
- ↑ Zygmunt Gloger, Geografia historyczna ziem dawnej Polski, Kraków 1903.
- ↑ Henryk Paszkiewicz, Początki Rusi, Kraków 1996, s. 496.
- ↑ Zbigniew Wójcik, Wojny kozackie w dawnej Polsce, Kraków 1989, s. 1.
- ↑ Władysław Konopczyński Dzieje Polski nowożytnej Wydanie czwarte krajowe, Warszawa 1999, Wyd. Instytut Wydawniczy „Pax” s. 211.
- ↑ Eneida | Iwan Kotlarewski [online], Lubimyczytać.pl [dostęp 2024-03-17] (pol.).
- ↑ Mychajło Hruszewski Історія України-Руси (język ukraiński).
- ↑ Jarosław Hrycak, Historia Ukrainy 1772–1999: Narodziny nowoczesnego narodu, przeł. Katarzyna Kotyńska, Lublin 2000, ISBN 83-85854-50-9, s. 35.
- ↑ a b Batowski 1982 ↓, s. 19.
- ↑ Batowski 1982 ↓, s. 22.
- ↑ Іван Монолатій Австрійська Буковина: особливості національних, професійних та мовних поділів magazyn Ji, 56/2009.
- ↑ Karoly Kocsis, Eszter Kocsis-Hodosi, Hungarian Minorities in the Carpathian Basin. Toronto – Buffalo 1995, ISBN 1-882785-04-5, tabela 11. wersja elektroniczna.
- ↑ Первая всеобщая перепись населения Российской Империи 1897 г. Распределение населения по родному языку, губерниям и областям.
- ↑ Spis powszechny Imperium Rosyjskiego 1897 – Ludność guberni kijowskiej według języka ojczystego.
- ↑ Pierwszy powszechny spis ludności Imperium Rosyjskiego – gubernia wołyńska- ludność według deklarowanego języka ojczystego.
- ↑ Pierwszy spis powszechny Imperium Rosyjskiego 1897 – gubernia podolska- ludność według deklarowanego języka ojczystego.
- ↑ Pierwszy spis powszechny Imperium Rosyjskiego 1897- Gubernia chersońska- Ludność według języka ojczystego.
- ↑ Pierwszy powszechny spis ludności Imperium Rosyjskiego 1897 – gubernia taurydzka – ludność według deklarowanego języka ojczystego.
- ↑ Pierwszy powszechny spis ludności Imperium Rosyjskiego 1897 – Gubernia jekaterynosławska – ludność według deklarowanego języka ojczystego.
- ↑ Pierwszy powszechny spis ludności Imperium Rosyjskiego 1897 – Gubernia połtawska – ludność według deklarowanego języka ojczystego.
- ↑ Pierwszy powszechny spis ludności Imperium Rosyjskiego 1897 – Gubernia czernihowska – ludność według deklarowanego języka ojczystego.
- ↑ Pierwszy powszechny spis ludności Imperium Rosyjskiego 1897 – Gubernia charkowska – ludność według deklarowanego języka ojczystego.
- ↑ Ludność Obwodu Wojska Dońskiego wg narodowości 1897.
- ↑ Pierwszy powszechny spis ludności Imperium Rosyjskiego 1897 – obwód kubański-ludność wg deklarowanego języka ojczystego.
- ↑ Pierwszy spis powszechny Imperium Rosyjskiego 1897 Gubernia stawropolska – ludność wg deklarowanego języka ojczystego.
- ↑ Pierwszy powszechny spis ludności Imperium Rosyjskiego 1897 – Gubernia kurska – ludność według deklarowanego języka ojczystego.
- ↑ Pierwszy powszechny spis ludności Imperium Rosyjskiego 1897 – Gubernia woroneska – ludność według deklarowanego języka ojczystego.
- ↑ K. Grunberg, B. Sprengel Trudne sąsiedztwo, Warszawa 2005, s. 304. Pierwsze wytyczenie granicy polsko-sowieckiej ustalono podpisaniem preliminariów pokojowych, które zostały 20 października 1920 roku ratyfikowane przez Wszechrosyjski Centralny Komitet Wykonawczy RFSRR (najwyższy organ ustawodawczy, zarządzający i kontrolny państwa), 21.X.1920 przez CKW Ukrainy, a 22.X.1920 przez sejm Polski. K. Grunberg, B. Sprengel Trudne sąsiedztwo, Warszawa 2005, s. 299.
- ↑ Robert Potocki Idea restytucji Ukraińskiej Republiki Ludowej (1920-1939) Wydawnictwo: INSTYTUT EUROPY ŚRODKOWO-WSCHODNIEJ, Lublin 1999 ; ISBN 83-85854-46-0,s. 56-65.
- ↑ Dz.U. z 1922 r. nr 90, poz. 829 za: Odbudowa państwowości polskiej. Najważniejsze dokumenty 1912-1924 pod redakcją Kazimierza W. Kumanieckiego, Warszawa-Kraków 1924, s. 628–631.
- ↑ Mały Rocznik Statystyczny 1938,s. 22, tabela: „Ludność według języka ojczystego w 1931”, s. 24 tabela: „Ludność według wyznania w 1931”.
- ↑ Ukrainian diaspora abroad makes up over 20 million.
- ↑ 20 million Ukrainians live in 46 different countries of the world.
- ↑ 20 million Ukrainians living outside Ukrainian territory.
- ↑ Franciszek Rawita-Gawroński, Nazwa Ukrainy: jej początek i charakter, „Ruś”, 1911, z. 1.
Bibliografia
- Henryk Batowski: Rozpad Austro-Węgier 1914-1918: sprawy narodowościowe i działania dyplomatyczne. Wyd. II poprawione i uzupełnione. Kraków: Wydawnictwo Literackie, 1982.
- Mapa terytorium zamieszkanego przez Ukraińców przed 1939 r. (z portalu ukraińskiego). harazd.net. [zarchiwizowane z tego adresu (2005-04-04)].
- Mychajło Hruszewski: Історія України-Руси (język ukraiński)
- Jarosław Hrycak: Historia Ukrainy 1772–1999: Narodziny nowoczesnego narodu. przeł. Katarzyna Kotyńska. Lublin: Instytut Europy Środkowo-Wschodniej, 2000. ISBN 83-85854-50-9.