Straż Graniczna – formacja graniczna II Rzeczypospolitej^[a] ochraniająca odcinek granicy polsko-niemieckiej na północy Grajewo – Zieluń, na zachodzie i południowym zachodzie Grabów – Dziedzice i Częstochowa – Wieluń.

Rada Ministrów Tymczasowego Rządu Republiki Polskiej 11 listopada 1918 podjęła uchwałę o organizacji Straży Granicznej. Uchwała ta, była pierwszym aktem prawnym normującym ogólnie sposób organizacji, cele i zadania oddziałów przeznaczonych do ochrony granic odrodzonej Rzeczypospolitej^[1]. 20 grudnia w Monitorze Polskim nr 234 został ogłoszony „Tmczasowy dekret w sprawie utworzenia Straży Granicznej”^[2][3]. Dekret został podpisany przez Naczelnika Państwa, prezesa Rady Ministrów Jędrzeja Moraczewskiego i ministra aprowizacji Antoniego Minkiewicza. Zasadnicza treść dokumentu brzmiała^[4][5] :

W wykonaniu dekretu minister spraw wojskowych polecił Departamentowi I Mobilizacyjno-Organizacyjnemu MSWojsk. „dla przeprowadzenia organizacji powołać do życia specjalną komisję mieszaną”^[2].

Projekt organizacyjny przewidywał utworzenie w pierwszej fazie dowództwa Straży Granicznej i 4 do 6 pułków granicznych^[6] z których każdy miał składać się z dwóch dywizjonów i ośmiu szwadronów^[7]. Dowódcą Straży Granicznej został płk Adolf Małyszko. Pierwszą partię oficerów oddelegowanych z armii otrzymała Straż Graniczna 20 listopada 1918 służby zameldowali się pierwsi oficerowie, a do końca przybyło ich łącznie trzydziestu sześciu. Było wśród nich dwóch podpułkowników, trzech kapitanów, dwóch rotmistrzów, czterech podkapitanów, czterech poruczników oraz siedmiu chorążych. Rozkazem dowódcy Straży Granicznej nr 1 z 5 stycznia 1919 szefem sztabu formacji został mianowany rtm. Albin Gołko, adiutantem sztabu por. Jan Szyndler, a oficerem ordynansowym ppor. Zdzisław Malicki^[8]. Pierwszą większą jednostkę zorganizowano w styczniu 1919 obsadzono nią granicę z Prusami Wschodnimi. W tym czasie wystąpiła konieczność obsadzenia dawnej granicy Królestwa Polskiego na odcinkach: Sosnowiec – Wieluń i Wieluń – Kalisz – Włocławek. Wysłano tam kolejne dwa dywizjony Straży Granicznej. Do końca lutego udało się sformować dwa pułki Straży Granicznej^[9]. Formowanie oddziałów odbywało się drogą oddelegowania niewielkich pododdziałów z armii, częściowo z ochotniczego naboru, a po ogłoszeniu ustawy o obowiązku służby wojskowej z poboru rekruta^[10].

Struktura Straży Granicznej podległa Ministerstwu Spraw Wojskowych oraz Ministerstwu Aprowizacji miała istotne wady związane z funkcjonowaniem aparatu dowodzenia. Rozwiązanie to nosiło zarzewie konfliktu kompetencyjnego^[11]. Rozpoczęcie działań zbrojnych z bolszewicką Rosją spowodowało, że z końcem marca 1919 Straż Graniczna przeszła pod wyłączną podległość Ministerstwa Spraw Wojskowych, zmieniając nazwę na Wojskową Straż Graniczną^[12][3].

Do zadań Straży Granicznej należało: zabezpieczenia granic państwa od nielegalnego wywozu artykułów spożywczych i pierwszej potrzeby, kontrolowania wewnętrznego obrotu kolejowego, czuwania nad wykonaniem rozporządzeń aprowizacyjnych, ochrona magazynów i składów z artykułami pierwszej potrzeby. 5 lutego 1919 dodano zadania polegające na wykrywaniu i powstrzymywaniu przemytnictwa i innych przekroczeń przepisów skarbowych oraz zapobieganie im. Nakazywano ścisłą współpracę ze Strażą Skarbową w realizacji zadań związanych z ochroną granic^[13].

W styczniu 1919 wydany został tymczasowy regulamin Straży Granicznej. Regulamin ustanawiał pas graniczny szerokości 6 km na lądzie i pięć mil morskich wzdłuż wybrzeża morskiego. W pasie granicznym żołnierze w czasie wykonywania obowiązków służbowych mieli prawo użycia broni. Regulamin określał też zadania i obowiązki dowódców poszczególnych szczebli, sposób pełnienia służby, szkolenia i zaopatrywania. W myśl regulaminu oficerowie Straży Granicznej korzystali ze wszystkich praw i przywilejów przewidzianych dla oficerów wojsk liniowych, a ponadto przysługiwały im specjalne dodatki pieniężne i przywileje w zakresie rozliczeń emerytalnych^[14].

Dowództwo Straży Granicznej^[13]

• 1 pułk Straży Granicznej
• 2 pułk Straży Granicznej
• 3 pułk Straży Granicznej
• szwadron szkolny
• dywizjony Straży Granicznej
• szwadrony Straży Granicznej

• Hubert Bereza, Kajetan Szczepański: Centralna Szkoła Podoficerska KOP. Grajewo: Towarzystwo Przyjaciół 9 PSK, 2014. ISBN 978-83-938921-7-4.
• Henryk Dominiczak: Granica wschodnia Rzeczypospolitej Polskiej w latach 1919–1939. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1992. ISBN 83-01-10202-0.
• Henryk Dominiczak: Granica polsko-niemiecka 1919–1939. Z dziejów formacji granicznych. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1975.
• Karolina Piekarz. Polskie formacje graniczne 1918–1924. „Mówią Wieki”. 2s, 2017. Warszawa: Oficyna Wydawnicza „Mówią Wieki”. ISSN 1897-8088. 
• Jerzy Prochwicz, Zbigniew Kępa. ABC formacji granicznych II Rzeczypospolitej. „Problemy Ochrony Granic”. 24, 2003. Ketrzyn: Centrum Szkolenia Straży Granicznej. ISSN 1505-1757. 
• Jerzy Prochwicz. Formacje graniczne 1918–1924. „Problemy Ochrony Granic”. 14, 2000. Ketrzyn: Centrum Szkolenia Straży Granicznej. ISSN 1505-1757. 
• Aleksandra Pyrkosz, Daniel Tokarczyk. Pierwsze formacje graniczne Polski niepodległej. „Biuletyn Centralnego Ośrodka Szkolenia Straży Granicznej”. 2, 2008. Koszalin: Centralny Ośrodek Szkolenia Straży Granicznej. ISSN 1429-2505. 
• Dekret tymczasowy z dnia 18 grudnia 1918 w sprawie utworzenia straży granicznej. [dostęp 2018-09-16].