SS Narwik

„Narwik” w 1969 roku
Poprzednie nazwy	„Empire Roamer”
Bandera	Polska
Znak wywoławczy	BCWM → SPFF[1]
Port macierzysty	Gdynia → Szczecin (1967)
Armator	GAL → PLO (1951) → PŻM (1967)
Dane podstawowe
Typ	drobnicowiec
Historia
Stocznia	Charles Connel & Co. w Glasgow
Data wodowania	5 stycznia 1942
Data oddania do eksploatacji	11 marca 1942
Data wycofania ze służby	16 lutego 1972
Dane techniczne
Nośność (DWT)	10 420
Liczebność załogi	41
Długość całkowita (L)	136 m
Szerokość (B)	17,1 m
Zanurzenie (D)	8,2 m
Pojemność	brutto: 7065 RT netto: 4977 RT
Napęd mechaniczny
Silnik	maszyna parowa
Moc silnika	2500 KM
Prędkość maks.	10,5 w.
Multimedia w Wikimedia Commons

SS Narwik – polski drobnicowiec o napędzie parowym zbudowany w 1942 roku na zamówienie rządu brytyjskiego, jako jeden ze statków wojennego typu Empire B, pod nazwą „Empire Roamer”. Sprzedany rządowi RP na uchodźstwie dla Polskiej Marynarki Handlowej, wraz z czterema innymi statkami tego typu, wszedł do eksploatacji w 1942 roku. W służbie polskiej nazwa statku została zmieniona na „Narwik” dla upamiętnienia polskiego wkładu w bitwę o Narwik. Przekazane statki stały się własnością GAL-u (Gdynia-Ameryka Linie Żeglugowe SA), ale dysponowała nimi brytyjska administracja transportu wojennego. Podczas wojny „Narwik” odznaczył się akcją ratunkową rozbitków ze statku „Orcades” w 1942 roku. Po wojnie od 1946 roku pływał z Polski, cały czas pod polską banderą, eksploatowany do 1972 roku.

Od 1940 roku Polska Marynarka Handlowa, operująca podczas II wojny światowej z Wielkiej Brytanii, podejmowała próby pozyskania nowych statków dla zastąpienia utraconych, lecz były one utrudnione z uwagi na duży popyt na statki na świecie. Jako pierwszy zdołano zakupić w USA statek „Paderewski”^[2]. Dopiero w 1941 roku rząd na uchodźstwie uzyskał zgodę na budowę jednego statku typu wojennego Empire B w stoczni brytyjskiej („Bałtyk”)^[3]. Na początku 1942 roku sytuacja się poprawiła w związku z przyjęciem programu Allied Replacement Scheme, ułatwiającego rządom państw sprzymierzonych nabywanie statków. Na jego podstawie zakupiono w 1942 roku dwa nowe statki tego typuː „Tobruk” i „Narwik”, a w kolejnym roku jeszcze dwa używane: „Białystok” i „Borysław”^[4]. Statki te nabywane były od rządu brytyjskiego przez rząd polski i przekazywane do eksploatacji armatorowi Gdynia–Ameryka Linie Żeglugowe (GAL)^[3]. Należały one do standardowego typu wojennego Empire B, opracowanego pod kątem dużej nośności i dobrej technologiczności budowy, z użyciem elementów prefabrykowanych, budowanego w dużej liczbie w różnych stoczniach brytyjskich^[5]. W polskiej służbie powszechnie określano je spolszczoną nazwą typu jako empajery^[5].

SS „Narwik” zbudowany został w stoczni Charles Connel & Co. Ltd. w Glasgow pod nazwą „Empire Roamer”^[5]. Jego maszyna parowa wyprodukowana została przez Barclay, Curle & Co. Ltd. w Glasgow^[5]. Zwodowany został 5 stycznia 1942 roku^[5]. 11 marca 1942 roku statek został sprzedany polskiemu rządowi przez brytyjskie Ministerstwo Transportu Wojennego za 164 000 funtów i tego samego dnia został przekazany przez stocznię armatorowi GAL i objęty przez załogę oraz podniósł polską banderę, otrzymując nazwę „Narwik”^[5].

Nośność „Narwika” wynosiła 10 420 ton, a początkowa pojemność rejestrowa 7065 BRT i 4977 NRT^[6]. Długość wynosiła 136 metrów, szerokość 17,1 metra, a zanurzenie 8,2 metra^[1]. Napęd stanowiła trzycylindrowa maszyna parowa potrójnego rozprężania o mocy 2500 KM, zapewniająca prędkość maksymalną 10,5 węzła^[6]. Kotły opalane były węglem^[5]. Statki tego typu miały pięć odkrytych ładowni^[5]. Ich architektura była klasyczna, trójwyspowa^[6], z podwójnymi ładowniami na dziobie i rufie z bomami ładunkowymi oraz „wyspą” nadbudówek z siłownią z pojedynczym kominem na śródokręciu, z tym że główna nadbudówka z mostkiem była oddzielona od siłowni trzecią ładownią^[7]. Załoga w okresie powojennym liczyła 41 osób^[1].

Środki ratunkowe stanowiły cztery łodzie i cztery blaszane tratwy^[5]. Statek był podczas wojny uzbrojony dla samoobrony w działo uniwersalne kalibru 102 mm, działka 20 mm Oerlikon, karabiny maszynowe i sześć bomb głębinowych^[8].

Statek wszedł od razu do eksploatacji w czarterze brytyjskiej Administracji Transportu Wojennego^[5]. Pierwszym dowódcą został kapitan ż.w. Tadeusz Niefiedowicz^[9]. 17 marca 1942 roku „Narwik” wyruszył w swoim pierwszym konwoju atlantyckim z Gourock do Nowego Jorku, pod balastem^[9]. Doznał w drodze rozszczelnień nitowanego poszycia na skutek bliskich wybuchów bomb głębinowych oraz sztormu i po przybyciu 1 kwietnia do Nowego Jorku musiał być dokowany w celu napraw^[10]. 30 kwietnia wyszedł z ładunkiem wojennym w konwoju z Nowego Jorku do Kapsztadu (31 maja), a dalej do Bombaju, skąd wyszedł 31 sierpnia z ładunkiem rudy manganowej jako balastu do Durbanu^[10]. Po drodze do Durbanu załoga walczyła przez wiele dni z pożarem węgla w zasobniach, wywołanym na skutek samozapłonu. Ogień ugaszono ostatecznie w Durbanie, gdzie statek poddano naprawom^[8].

5 października 1942 roku „Narwik wyszedł samotnie z Durbanu do Stanów Zjednoczonych pod dowództwem jego dotychczasowego I oficera kapitana ż.w. Czesława Zawady, ponieważ kapitan Niefiedowicz musiał zejść w Durbanie z pokładu z powodu choroby^[8]. W czasie rejsu, 10 października po 14:30 „Narwik” napotkał ponad 20 łodzi z rozbitkami ze storpedowanego tego dnia przez okręt podwodny U-172 brytyjskiego transportowca wojska „Orcades”^[8]. Pomimo sygnałów z łodzi, żeby statek nie podejmował akcji ratunkowej z uwagi na niebezpieczeństwo obecności okrętu podwodnego, a jedynie powiadomił przez radio bazę, kapitan Zawada zdecydował zabrać rozbitków z uwagi na zimno i burzliwy stan morza^[8]. Podczas trwającej do godziny 20 akcji, w której pomagali marynarze i żołnierze brytyjscy i lekarz z „Orcadesa”, podjęto z łodzi wszystkich rozbitków, w tym rannych, kobiety i dzieci^[8]. Małe dzieci (najmłodsze – siedmiomiesięczne) wciągano na pokład w wiklinowych koszach służących do załadunku węgla^[8]. Na statku, obliczonym na kilkudziesięcioosobową załogę, zapewniono prowizoryczne pomieszczenia, posiłki i opiekę medyczną dla około tysiąca rozbitków, a kobiety i dzieci ulokowano w kajutach załogi, w tym kapitana^[8]. Jedynie przez pewien czas akcja była osłaniana przez wezwany brytyjski samolot patrolowy, lecz pomimo obaw, nie doszło do spotkania z okrętem podwodnym^[a]. Przez pewien czas „Narwik” usiłował jeszcze holować łodzie na wypadek zatopienia statku, ale zbytnio go spowalniały i zostały w końcu odcięte^[8]. Około godziny pierwszej w nocy odnaleziono na morzu jeszcze kapitana „Orcadesa” Charlesa Foxa, który z grupą załogi próbował doprowadzić uszkodzony statek do portu, lecz musiał go porzucić po jego dobiciu przez okręt podwodny^[8]. Ogółem „Narwik” przejął 1020 (według zapisu w dzienniku okrętowym) lub 1022 rozbitków z „Orcadesa”, a na skutek zatopienia zginęło tylko ok. 40 osób^[8]. „Orcades” był przy tym drugim co do wielkości statkiem alianckim zatopionym podczas wojny^[b]. 11 października przybyły dla eskorty dwa niszczyciele, „Nizam” i „Foxhound”(inne języki), a następnego dnia „Narwik” wyokrętował rozbitków w Kapsztadzie^[11]. Była to jedna z najskuteczniejszych akcji ratowniczych podczas II wojny światowej, zwłaszcza przeprowadzona przez jeden statek. Kapitan Czesław Zawada i sześciu członków załogi zostali za akcję ratowniczą uhonorowani odznaczeniami polskimi i brytyjskimi, w tym kapitan otrzymał Order Imperium Brytyjskiego IV klasy i prestiżowy medal wojenny Lloyda za bohaterstwo na morzu (Lloyd's War Medal for Bravery at Sea)^[12].

„Narwik” następnie z Kapsztadu dopłynął w konwoju przez Port-of-Spain do Filadelfii w USA (5 grudnia 1942 roku), gdzie był dokowany i nastąpiła zmiana kapitana na Edwarda Winklera, a potem pobrał ładunek wojenny z Nowego Jorku, w tym dwie lokomotywy i barki desantowe^[12]. Po rejsie przez Atlantyk 8 marca 1943 roku w Kapsztadzie na statek powrócił kapitan Niefiedowicz, po czym statek dostarczył wieziony sprzęt wojenny do Suezu^[12]. W związku z planowaną inwazją na Sycylię transportował następnie wojsko i sprzęt między Suezem, Port Saidem i Aleksandrią^[13]. Wziął po tym udział w inwazji na Sycylię, płynąc od 6 lipca w konwoju inwazyjnym i wyładowując 14 lipca 1943 roku wojsko na barki, po czym transportując tam dalej zaopatrzenie^[13]. We wrześniu transportował sprzęt także z Trypolisu i Bizerty do Salerno^[13]. Pod koniec września wyszedł do Manchesteru w Anglii, skąd po remoncie i zmianie kapitana na Józefa Borkowskiego (4 listopada), w drugiej połowie grudnia dostarczył zaopatrzenie do Augusty we Włoszech^[13]. W kwietniu 1944 roku wyruszył z Włoch pod kapitanem Niefiedowiczem przez Gibraltar i Casablankę do Australii i Nowej Zelandii z ładunkiem fosfatów, w tym z Kapsztadu do Freemantle samotnie^[14]. Stamtąd między styczniem a kwietniem 1945 roku dostarczył amunicję i materiały wybuchowe do Wielkiej Brytanii, a między 2 a 17 maja przepłynął w konwoju do Nowego Jorku^[14]. Po zakończeniu wojny w Europie w dalszym ciągu statek pływał przez Atlantyk w czarterze brytyjskim na potrzeby wojenne, zmieniając kapitanów^[15].

Po wojnie, w związku z przejęciem armatora GAL przez rząd w kraju, 29 lipca 1946 roku „Narwik” przypłynął do Polski, z kapitanem Franciszkiem Szudzińskim^[15]. W dalszym ciągu służył pod tą samą nazwą i wykonywał rejsy transatlantyckie, wyruszając w pierwszy z nich już 28 sierpnia 1946 roku do Santos, inaugurując w ten sposób po wojnie linię południowoamerykańską^[15]. Pływał zarówno na różnych liniach, jak i w trampingu oceanicznym^[15]. Od początku 1951 roku, po podziale GAL, wszedł w skład Polskich Linii Oceanicznych w Gdyni^[16]. Był w tym roku czarterowany ZSRR, transportując drewno z syberyjskiego północnego portu Igarka^[16]. W pierwszej połowie lat 50. pływał z Królewca z zaopatrzeniem dla radzieckich dalekomorskich statków rybackich na dalekiej Północy, z kapitanem Robertem Noworytą i częściowo radziecką załogą^[17][16]. Przeżył wówczas ponownie niebezpieczną sytuację dwutygodniowego pożaru węgla, ugaszonego ostatecznie w porcie Thorshavn na Wyspach Owczych^[16].

Od września 1955 roku „Narwik” pływał na linii do Indii^[16]. 17 stycznia 1957 roku na Zatoce Biskajskiej „Narwik”, pod kapitanem Rościsławem Choynowskim, napotkał dryfujący opuszczony wrak francuskiego statku-bazy wielorybniczej „Janina” (8268 BRT), na którym dwa dni wcześniej wybuchł pożar^[18]. Został on obsadzony przez 11 osób załogi „Narwika”, którzy ugasili resztki pożaru. Zamierzano podjąć próbę holowania dla nagrody, lecz zanim do tego doszło, około godziny 6 następnego dnia statek nagle zatonął rufą w dół, przy czym zginęło pięciu członków załogi^[18].

Od lipca 1961 roku „Narwik” pływał na Kubę^[19]. Od lutego 1966 roku przez dwa lata pływał w czarterze w polsko-koreańskiej spółce Korpol, pływając do Korei Północnej^[20]. 23 czerwca 1967 roku został przekazany przez Polskie Linie Oceaniczne do innego państwowego armatora Polskiej Żeglugi Morskiej, zmieniając port macierzysty na Szczecin^[20]. W PŻM woził głównie węgiel na eksport^[21]. W związku ze zużyciem, w 1972 roku został sprzedany na złom do Hiszpanii. 16 lub 17 lutego 1972 roku opuścił uroczyście polską banderę i pod kapitanem Eugeniuszem Daszkowskim wyruszył z Gdańska z ładunkiem węgla do Leixões(inne języki) w Portugalii^[c]. Następnie statek dopłynął 8 marca do stoczni złomowej w Bilbao, gdzie 6 kwietnia 1972 roku rozpoczęto złomowanie^[21].

• Jerzy Miciński, Bohdan Huras, Marek Twardowski: Księga statków polskich 1918–1945. Tom 3. Gdańsk: Polnord Wydawnictwo Oskar, 1999. ISBN 83-86181-45-1.
• Jerzy Miciński, Stefan Kolicki: Pod polską banderą. Gdynia: Wydawnictwo Morskie, 1962, s. 26.
• Jan Piwowoński: Flota spod biało-czerwonej. Warszawa: Nasza Księgarnia, 1989, s. 90. ISBN 83-10-08902-3.

• O statkach, co się bombom nie kłaniały