Ten artykuł dotyczy miasta. Zobacz też: ryga (przyrząd).

Ryga

Rīga

Panorama Starego Miasta w Rydze
Herb Flaga
Państwo	Łotwa
Region	Ryga
Burmistrz	Vilnis Ķirsis
Powierzchnia	304,05 km²
Wysokość	6 m n.p.m.
Populacja (2022) • liczba ludności	605 802[1]
Nr kierunkowy	+371 67
Kod pocztowy	LV-10(01-84)
Tablice rejestracyjne	LV
Położenie na mapie Łotwy Ryga
56°58′N 24°08′E/56,966667 24,133333
Multimedia w Wikimedia Commons
Hasło w Wikisłowniku
Informacje w Wikipodróżach
Strona internetowa

Ryga (łot. Rīga [ˈriːɡa], niem. i szw. Riga, lit. Ryga, est. Riia, liw. Rīgõ, fiń. Riika, jidysz ריגע, Rige, ros. Рига, Riga) – stolica i największe miasto Łotwy, położone nad rzeką Dźwiną w pobliżu jej ujścia do Bałtyku w Zatoce Ryskiej. Jest głównym ośrodkiem gospodarczo-przemysłowym, komunikacyjnym (port morski, lotniczy i węzeł kolejowy Ryga Centralna), kulturalnym i naukowym kraju. Zabytkowe Stare Miasto jest wpisane na listę światowego dziedzictwa kulturowego i przyrodniczego UNESCO. Stanowi jedno z największych w Europie skupisk architektury secesyjnej. W przeszłości ludność miasta dochodziła nawet do 900 tys. mieszkańców, w 2022 liczba ludności Rygi wynosiła około 605 tys. osób. Pod względem liczby ludności największe miasto w krajach bałtyckich. W Rydze znajduje się agencja Unii Europejskiej – Organ Europejskich Regulatorów Łączności Elektronicznej BEREC.

Już w X wieku istniała rozwinięta osada plemienia Liwów u ujścia Dźwiny, którędy przebiegał szlak handlowy od Waregów do Greków. Obecne miasto zostało założone w 1201 przez biskupa Alberta von Buxhövden i szybko stało się, jako jeden z członków Hanzy od 1282 roku, ważnym ośrodkiem handlowym na wybrzeżu Bałtyku. W 1207 roku rozpoczęto budowę murów miejskich. Po 1225 roku legat papieski Wilhelm z Modeny przyznał mieszczanom prawa, które mieli kupcy niemieccy w Visby na Gotlandii. W średniowieczu Ryga była jednym z najważniejszych portów bałtyckich. Od tego momentu zaczęły się w Rydze, jak i całej Łotwie, silne wpływy niemieckiej kultury, języka niemieckiego i niemieckie osadnictwo, a sytuacja ta trwała setki lat. Po 1237 roku posiadłości i prawa zakonu kawalerów mieczowych na terenie miasta przejął zakon krzyżacki. Od 1255 Ryga była siedzibą katolickiej archidiecezji Prus, Inflant i Estonii, której podlegały m.in. diecezja chełmińska i diecezja warmińska. W związku z próbami przejęcia władzy w mieście przez zakon krzyżacki, w 1297 roku mieszczanie Rygi zburzyli dwór krzyżacki i wymordowali jego załogę. Konflikt trwał do 1330 roku, gdy wojska zakonne zmusiły miasto do poddania się. W 1366 roku wielki mistrz zrzekł się władzy nad miastem, zastrzegając jedynie prawo do posiadania zamku. W 1366 papież ustanowił królów Polski opiekunami arcybiskupstwa ryskiego. W 1452 roku zakon krzyżacki i arcybiskup Sylwester Stodewescher zawarli w Kircholmie ugodę, na mocy której podzielili się władzą nad miastem. W 1484 roku mieszczanie zbuntowali się ponownie i zburzyli zamek krzyżacki, jednak po kilku latach musieli się ponownie podporządkować zakonowi, którego pozycja jednak szybko w następnych latach zaczęła słabnąć. W latach 1521–1524 Ryga stała się miastem luterańskim^{[potrzebny przypis]}.

28 listopada 1561 na mocy paktu wileńskiego Inflanty oddały się pod opiekę królowi Zygmuntowi II Augustowi, a Gotthard Kettler otrzymał w lenno Kurlandię i Semigalię. W dniu 5 marca 1562 na zamku w Rydze Kettler złożył hołd lenny Zygmuntowi II Augustowi, który w zastępstwie króla polskiego przyjął Mikołaj Radziwiłł Czarny. Po unii lubelskiej w 1569 Ryga znalazła się pod wspólnym panowaniem Korony Polskiej i Wielkiego Księstwa Litewskiego. Pod polską władzą zamek w Rydze znajdował się od 1565 r., natomiast w roku następnym utworzono w Rydze kasztelanię. W 1566 r. nastąpiła sekularyzacja i w efekcie likwidacja arcybiskupstwa w Rydze.

W obrębie państwa polsko-litewskiego Ryga otrzymała najpierw 20 lat autonomii (Freiheistsjahre) i po upływie tego okresu król Stefan Batory podpisał 15 stycznia 1581 r. akt poddania się Rygi jego władzy. Po pokonaniu Iwana Groźnego w 1582 r. król uroczyście wjechał do miasta przez bramę Marschallpforte, a następnie w tym samym roku założył w nim kolegium jezuickie. W listopadzie 1582 r. Sejm Rzeczypospolitej zatwierdził nowy przywilej dla miasta Corpus Privilegiorum Stephaneum. Król Stefan Batory nadał Rydze prawo składu w 1581 i 1582 roku^[2]. W 1584 r. miasto zawarło specjalną konwencję ułatwiającą handel z Wielkim Księstwem Litewskim. W latach 1584–1589 miastem wstrząsnęły niepokoje określane jako „rozruchy kalendarzowe”, których tłem było wprowadzenie kalendarza gregoriańskiego, spór o kościół św. Jakuba pomiędzy katolikami a protestantami i w konsekwencji wypędzenie jezuitów oraz konflikt między Radą Miejską a gildiami o władzę w mieście. W trakcie starć publicznie stracono w 1586 r. dwóch stronników króla Polski: wójta Testiusza i syndyka Wellinga. Nastroje uspokoiły się w czasie panowania Zygmunta III Wazy, gdy pod mury miasta podeszły wojska wojewody wendeńskiego Jerzego Farensbacha i stracono dwóch przywódców gildii protestanckiej: notariusza Gizego i ławnika Brynka. Ryga leżała w obrębie województwa wendeńskiego. W okresie panowania Rzeczypospolitej w ryskiej mennicy bito polskie monety^{[potrzebny przypis]}.

Miasto pod panowaniem polskim zaczęło się dynamicznie rozwijać, czego dowodem był wzrost liczebności cechów rzemieślniczych z 8 do 24. W 1588 r. N. Mollin otworzył w mieście pierwszą drukarnię, którą wzorował na drukarni hetmana Jana Zamoyskiego w Zamościu. W 1589 r. miasto złożyło przysięgę wierności nowemu królowi Polski Zygmuntowi III Wazie. W 1601 r. sądy miejskie podporządkowano bezpośrednio najwyższym sądom królewskim w Warszawie. W 1603 r. król Zygmunt III zezwolił miastu na zatrzymywanie połowy otrzymywanych ceł.

W czasie II wojny polsko-szwedzkiej w 1601 r. pod miastem wojska polskie rozbiły wojska szwedzkie, a w 1605 we wsi Kircholm, 25 km od Rygi, wojska Rzeczypospolitej pokonały przeważające siły szwedzkie.

W czasie IV wojny polsko-szwedzkiej król Szwecji Gustaw II Adolf obległ miasto 21 sierpnia 1621 r. Rygi broniły garnizon liczący 900 polskich żołnierzy oraz 3700 mieszczan z milicji miejskiej z artylerią. Po miesięcznym oblężeniu i odparciu trzech szturmów Ryga skapitulowała 25 września. Leżący niedaleko Dyjament (dziś dzielnica miasta), którego broniła tylko jedna kompania piechoty pod dowództwem Jana Schawarzhofa, poddał się dopiero 2 października. Ryga pozostała pod panowaniem Szwedów na mocy rozejmu w Altmarku z 1629 r. Panowanie szwedzkie nad Rygą potwierdził de iure dopiero pokój w Oliwie w 1660 r.^{[potrzebny przypis]}

W 1656 w czasie wojny szwedzko-rosyjskiej Rosjanie po raz pierwszy podjęli próbę zdobycia miasta. W trakcie III wojny północnej w 1700 roku miasto obległy wojska saskie króla Augusta II Mocnego, który zdobyciem miasta chciał wzmocnić swoją pozycję wobec szlachty polskiej. W 1701 żołnierze Augusta II zostali pokonani pod Rygą przez Szwedów, którzy następnie skierowali się na południe, do Polski^[3].

W 1710 r. po bitwie pod Połtawą miasto zdobyli Rosjanie, jednak niedaleka Łatgalia nadal do I rozbioru Polski w 1772 r. pozostała w rękach polskich. W 1721 roku Szwecja w traktacie nysztackim uznała przynależność Rygi do Rosji. W 1782 roku powstał pierwszy teatr publiczny. W 1796 stała się stolicą guberni inflanckiej Imperium Rosyjskiego. W 1812 roku wojska napoleońskie spaliły przedmieścia miejskie, odbudowane następnie przez generał-gubernatora inflanckiego Filippa Paulucciego^[4]. W 1854 r. podczas wojny krymskiej port został zablokowany przez flotę brytyjską. W latach 1857–1863 zburzono fortyfikacje miejskie i rozpoczęto zakładanie bulwarów. W latach 1858–1861 nastąpiła pierwsza masowa migracja ludności łotewskiej ze wsi do Rygi, co spowodowało wzrost jej znaczenia w mieście. W 1881 r. ludność miasta liczyła już 170 tys. mieszkańców, w tym 67 tys. posługiwało się językiem niemieckim (40%), 50 tys. łotewskim (30%), 32 tys. rosyjskim (19%) i 3,2 tys. językiem polskim (2%)^[5].

Podczas rewolucji 1905 r. miastem wstrząsały rozruchy robotnicze. Na wieść o krwawej niedzieli w Petersburgu – rozpędzeniu pokojowej demonstracji robotników w dniu 9 stycznia^?/22 stycznia 1905, w Rydze wybuchł dwa dni później (11 stycznia^?/24 stycznia 1905) strajk powszechny. Udział w nim wzięło ponad 80 tys. osób. Robotnicy przerwali pracę, a także organizowali demonstracje i wiece^[6][7]. 13 stycznia^?/26 stycznia 1905 wojsko rosyjskie rozpędziło jeden z pochodów protestacyjnych – zginęły wówczas 73 osoby, a ponad 200 zostało rannych^[7]. Pacyfikacja ryskiej demonstracji, zamiast doprowadzić do wygaśnięcia ruchu rewolucyjnego, sprawiła, że strajki ogarnęły również inne miasta na Łotwie^[7]. Ruch rewolucyjny w Rydze był na tyle silny, że robotniczy Komitet Federacyjny przez kilka miesięcy na przełomie 1905 i 1906 r. działał faktycznie jawnie, domagając się ustanowienia 8-godzinowego dnia pracy, wprowadzenia prawa do strajku i zwołania ogólnorosyjskiego Zgromadzenia Ustawodawczego^[6]. Władze carskie odzyskały kontrolę nad miastem dopiero w roku następnym^[8].

 Osobny artykuł: Rewolucja 1905 roku na Łotwie.

W trakcie I wojny światowej Ryga została zdobyta przez Niemców 3 września 1917 r.

 Osobny artykuł: Republika Łotewska (1918–1940).

18 listopada 1918 r. Łotewska Rada Ludowa ogłosiła w Rydze powstanie niepodległej Republiki Łotewskiej^[9]. Kilkanaście dni później, 29 listopada, działania wojenne przeciwko niepodległej republice rozpoczęła Armia Czerwona. Rząd Rosji Radzieckiej oraz komuniści łotewscy dążyli do utworzenia na ziemiach łotewskich republiki radzieckiej^[10]. Rząd Tymczasowy Łotwy z Kārlisem Ulmanisem na czele zawarł z Niemcami umowę, na mocy której terytoriów łotewskich przed Armią Czerwoną bronić miały niemieckie jednostki ochotnicze (Bałtycka Landeswehra i Żelazna Brygada, następnie Dywizja)^[11], jednak w listopadzie i grudniu 1918 r. oddziały bolszewickie, wspierane przez miejscowych zwolenników, zdołały opanować praktycznie całą wschodnią Łotwę. W końcu grudnia 1918 r. rząd łotewski uznał obronę Rygi za niemożliwą i opuścił miasto. W dniach 2–3 stycznia 1919 r. Rygę opanowali miejscowi bolszewicy oraz wkraczające jednostki Armii Czerwonej^[12].

 Osobny artykuł: Ofensywa Armii Czerwonej na Łotwie (1918–1919).

Do Rygi przybył rząd Łotewskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej, na czele którego stał Pēteris Stučka^[13]. 13–15 stycznia 1919 r. w Rydze odbył się I Zjazd Delegatów Robotniczych Łotwy^[14].

23 maja 1919 r. Ryga została zdobyta przez wojska niemieckie działające w imieniu rządu łotewskiego na czele z Andrievsem Niedrą, który wcześniej sami Niemcy zainstalowali drogą przewrotu, obalając proaliancki rząd Ulmanisa. W zajętym mieście Niemcy rozstrzelali ok. 4500 Łotyszy podejrzanych o współpracę z bolszewikami lub o sympatyzowanie z rządem Ulmanisa^[15]. Rząd Tymczasowy Łotwy odzyskał kontrolę nad Rygą po bitwie pod Kiesią w czerwcu 1919 r., w której wojska estońskie, z udziałem ochotników łotewskich, odniosły zwycięstwo nad Niemcami^[16], a 3 lipca 1919 r. zawarty został rozejm nakazujący jednostkom niemieckim opuszczenie Rygi i całej Łotwy^[17]. 8 lipca 1919 r. do Rygi powrócił rząd Ulmanisa^[16]. Ostatnią próbę odebrania Rygi Republice Łotewskiej podjęła w październiku 1919 r. biała rosyjska Zachodnia Armia Ochotnicza pod dowództwem Pawła Bermondta-Awałowa, wcześniej dozbrojona przez Niemców. Łotysze, z pomocą Wielkiej Brytanii, zdołali jednak odeprzeć jej atak na miasto^[18].

 Osobny artykuł: Bitwa o Rygę (1919).

11 sierpnia 1920 podpisano tu traktat pokojowy między Łotwą a Rosją, a 18 marca 1921 podpisano traktat pokojowy między Polską a Rosją.

W połowie 1919 r. Ryga liczyła ok. 212 tys. mieszkańców, w tym 109 tys. Łotyszy, 36 tys. Niemców, 28 tys. Żydów, 15 tys. Rosjan, 9 tys. Polaków oraz 6 tys. Litwinów^[19]. W 1935 roku Łotysze stanowili ok. 65% mieszkańców^{[potrzebny przypis]}.

W 1940 wcielona do ZSRR. W dniu 1 lipca 1941 r. w początkowej fazie operacji Barbarossa zajęta przez Niemców, z wydatnym udziałem powstańców łotewskich.

Podczas okupacji hitlerowskiej, w lipcu roku Niemcy utworzyli getto dla żydowskich mieszkańców. Przebywało w nim około 40 000 osób. 21 czerwca 1943 roku Niemcy ostatecznie zlikwidowali getto, a Żydów wywieziono do obozu koncentracyjnego Kaiserwald, obozu Auschwitz II – Birkenau oraz część zamordowano na miejscu^[20].

W dniu 13 października 1944 zdobyta ponownie przez Armię Czerwoną i wcielona do ZSRR. Na skutek działań wojennych wiele obiektów miejskich uległo zniszczeniu. W 1949 r. nastąpiła kolejna wywózka mieszkańców miasta na Syberię. W związku z masowym napływem Rosjan do miasta, w 1979 r. liczba Łotyszy w Rydze spadła do 38%^{[potrzebny przypis]}.

Od 21 sierpnia 1991 po ogłoszeniu niepodległości przez Łotwę, miasto ponownie zostało stolicą państwa łotewskiego. W 2003 w stolicy Łotwy został zorganizowany 48. Konkurs Piosenki Eurowizji. W 2006 w Rydze odbył się szczyt NATO. Największą imprezą międzynarodową, jaką dotąd gościła Ryga (oraz cała Łotwa) stały się Mistrzostwa Świata w Hokeju na Lodzie w 2006 oraz 2021 roku^{[potrzebny przypis]}. W 2013 roku w Rydze doszło do katastrofy budowlanej, w której zginęły 54 osoby^{[potrzebny przypis]}. W 2014 miasto zostało wyróżnione tytułem Europejskiej Stolicy Kultury. W 2016 w Rydze odbyły się Europejskie Spotkania Młodych organizowane przez Wspólnotę Taizé^{[potrzebny przypis]}.

Powszechnie przyjmuje się podział miasta na 47 mikrorejonów:

Panorama miasta

Miasto leży na trasie Europejskiego Szlaku Gotyku Ceglanego. W 1997 ryski rynek starego miasta został wpisany na listę światowego dziedzictwa UNESCO^[21]. Do najbardziej znanych zabytków i charakterystycznych miejsc Rygi należą:

• Katedra w Rydze (protestancka)
• Katedra św. Jakuba w Rydze (katolicka)
• Zamek w Rydze
• Baszta Prochowa
• Brama Szwedzka
• Budynek Sejmu w Rydze
• Centrāltirgus
• Dom Bractwa Czarnogłowych
• Dom Kotów (Kaku nams)
• cerkwie prawosławne: sobór Narodzenia Pańskiego, cerkwie: Zwiastowania, św. Aleksandra Newskiego, Wniebowstąpienia Pańskiego, Ścięcia Głowy św. Jana Chrzciciela, św. Michała Archanioła, Trójcy Świętej, Wszystkich Świętych
• monaster Trójcy Świętej i św. Sergiusza z Radoneża w Rydze
• Konventa Sēta
• Koszary Jakuba
• Kościół św. Jerzego w Rydze
• Kościół św. Piotra w Rydze
• Kościół św. Jana w Rydze
• Kościół św. Pawła w Rydze
• Łotewskie Muzeum Etnograficzne
• Mała Gildia
• Mežaparks
• Wieżowiec Akademii Nauk Łotwy
• Pomnik Rolanda
• Pomnik Wolności
• Ryska wieża radiowo-telewizyjna
• Synagoga Miejska w Rydze
• Trzej Bracia
• Ulica Alberta w Rydze
• Wielka Gildia
• Zegar Laima
• gmach Biblioteki Narodowej Łotwy
• Kościół Matki Boskiej Bolesnej w Rydze
• Kościół Jezusa w Rydze
• Kościół Marcina Lutra w Rydze
• Kościół Zbawiciela w Rydze
• Kościół św. Marcina w Rydze
• Kościół ewangelicko-reformowany w Rydze
• Budynek przy ul. Alusknes Iela 5 z 1910–1912, wpisany na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO^[22].

• W katedrze w jednej z kaplic zostali pochowani podkomorzy króla Zygmunta III Wazy rotmistrz wojsk polskich Kacper Tyzenhaus z małżonką.
• W kościele św. Jakuba posługę sprawował i wygłaszał kazania Piotr Skarga. W 1582 roku król Stefan Batory ze swej rezydencji na zamku przychodził do tego kościoła na msze.
• W kościele św. Franciszka (Sv. Franciska Romas katolu baznica) z 1889 roku pod ołtarzem głównym został pochowany Stanisław Sołtan, marszałek nadworny Wielkiego Księstwa Litewskiego i późniejszy zesłaniec syberyjski. Pierwotnie grób znajdował się w kaplicy, na której postawiono obecny kościół. Na terenie dawnego cmentarza przykościelnego (od 1908 roku Ogrodu Pokoju) byli pochowani pisarz hrabia Leon Potocki (1799–1864) oraz założyciel akademickiej korporacji „Arkonia” Karol Gąsowski (zm. 1879).
• przy uliczce Polska Brama (Poļu Gate) znajduje się kościół Matki Boskiej Bolesnej z 1784 roku, który został wzniesiony w związku z obecnością w mieście polskojęzycznej ludności katolickiej.
• Zamek w Rydze był rezydencją polskich namiestników m.in. Jana Hieronima Chodkiewicza i księcia Jerzego Radziwiłła.
• Na Politechnice Ryskiej (obecnie Uniwersytet Techniczny, łot. Rīgas Tehniskā Universitāte) studiował Ignacy Mościcki (prezydent Rzeczypospolitej w latach 1926–1939), fakt ten upamiętnia dwujęzyczna tablica umieszczona przy wejściu do budynku dawnego Wydziału Chemii
• Na Politechnice Ryskiej powstały jedne z najstarszych polskich korporacji akademickich: Arkonia i Welecja.
• W okresie międzywojennym w Rydze funkcjonowały polskojęzyczna Miejska Szkoła Średnia i Teatr Polski.
• Od 1990 roku miasto jest siedzibą Związku Polaków na Łotwie^{[potrzebny przypis]}.

W czasach ZSRR w Rydze osiedliło się wielu Rosjan, Ukraińców i Białorusinów, którzy mieszkają tam do dziś, większość z nich nie zna języka łotewskiego. Dane za 2013:

• Uniwersytet Łotwy
• Uniwersytet Stradiņša w Rydze
• Ryski Uniwersytet Techniczny
• Sztokholmska Szkoła Ekonomii w Rydze
• Łotewska Akademia Sztuki
• Łotewska Akademia Muzyczna im. Jāzepsa Vītolsa

• Łotewskie Muzeum Etnograficzne
• Muzeum Okupacji w Rydze
• Ryskie Muzeum Motoryzacji
• Łotewskie Narodowe Muzeum Sztuki

W Rydze funkcjonują port lotniczy, port morski oraz największa stacja kolejowa na Łotwie. Komunikację miejską obsługują zarówno tramwaje, jak i trolejbusy.

W Rydze działa wiele klubów sportowych, do bardziej znanych należą kluby piłkarskie: Skonto FC, Dinamo-Rīnuži/LASD Ryga, FK Rīga, FK Daugava Ryga, a hokej na lodzie reprezentuje tutaj Dinamo Ryga. Głównymi obiektami sportowymi Rygi są Stadion Skonto oraz hale Arēna Rīga i Skonto Arena.

W 1937 w Rydze odbyły się Mistrzostwa Europy w Koszykówce, w 1962 Mistrzostwa Świata w Piłce Siatkowej Mężczyzn (część spotkań), a w 2006 Mistrzostwa Świata w Hokeju na Lodzie.

 Z tym tematem związana jest kategoria: Ludzie związani z Rygą.

Miasta partnerskie Rygi^[23]:

• Cerkiew Kazańskiej Ikony Matki Bożej w Rydze
• Cerkiew Wszystkich Świętych w Rydze
• Cerkiew św. Michała Archanioła w Rydze
• Ryski Czarny Balsam – tradycyjny napój alkoholowy, jeden z najbardziej charakterystycznych łotewskich produktów spożywczych

• Oficjalna strona władz miejskich
• Szczegółowa historia miast w I Rzeczypospolitej, wirtualna mapa okolic, historia okolicznych miast
• Historia getta w Rydze (ang.)
• Ryga, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. X: Rukszenice – Sochaczew, Warszawa 1889, s. 176 .
• Strona o Rydze, stolice Łotwy (pl)
• Archiwalne widoki i publikacje o miejscowości w bibliotece Polona