Eisspeedway

Pszenica płaskurka

Pszenica płaskurka
Ilustracja
Kłosy pszenicy płaskurki
Systematyka[1][2]
Domena

eukarionty

Królestwo

rośliny

Podkrólestwo

rośliny zielone

Nadgromada

rośliny telomowe

Gromada

rośliny naczyniowe

Podgromada

rośliny nasienne

Nadklasa

okrytonasienne

Klasa

Magnoliopsida

Nadrząd

liliopodobne (≡ jednoliścienne)

Rząd

wiechlinowce

Rodzina

wiechlinowate

Rodzaj

pszenica

Gatunek

pszenica szorstka

Podgatunek

pszenica płaskurka

Nazwa systematyczna
Triticum dicoccon (Schrank) Schübl.
Diss. Char. Descr. Cereal. 29 1818.[3]
Multimedia w Wikimedia Commons

Pszenica płaskurka (Triticum turgidum subsp. dicoccum (Schrank ex Schübl.) Thell.) – w zależności od ujęcia systematycznego podgatunek lub gatunek pszenicy[4]. Pochodzi z rejonu Żyznego Półksiężyca i nadal rośnie w stanie dzikim w Azji Mniejszej[4]. Przede wszystkim jednak pszenica ta znana jest jako roślina uprawna, zaliczana do zbóż[5]. Obecnie uprawiana jest na całym świecie[6].

Pochodzenie

Pszenica płaskurka powstała w wyniku mutacji z Triticum turgidum subsp. dicoccoides (≡T. dicoccoides), u której ziarniaki zrośnięte są z ościstą plewą, a osadka kłosowa jest bardzo łamliwa, wskutek czego kłosy po dojrzeniu samorzutnie rozpadają się. Kłos płaskurki nie rozpada się już samorzutnie[7]. Obydwa te gatunki pszenicy są tetraploidami (liczba chromosomów 2n = 28), ale T. turgidum subsp. dicoccoides zawiera gen NAM-B1, który hamuje dojrzewanie ziarna i powoduje większy rozmiar ziarniaków, jednocześnie zmniejszając ilość azotu, żelaza i cynku w liściach i nasionach. Genu tego brak u płaskurki, nie występuje on też u żadnej z współcześnie uprawianych pszenic[8].

Pszenica płaskurka z kolei dała początek dwom innym gatunkom pszenicy: pszenicy twardej Triticum durum oraz pszenicy orkisz, która jest heksaploidem i powstała w wyniku skrzyżowania płaskurki i Aegilops tauschii[8].

Pokrój
Źdźbło
Ziarniaki

Zastosowanie

Uprawiana jest głównie jako roślina zbożowa dla ludzi, w mniejszym stopniu jako pasza dla zwierząt. W początkach rolnictwa była powszechnie uprawianym zbożem, obecnie płaskurka nie jest tak popularna, jak pszenica zwyczajna (Triticum vulgare) i uprawiana jest na dużo mniejszych areałach. Z jej ziarniaków robi się mąkę. Ma ona takie samo zastosowanie jak mąka z pszenicy zwyczajnej, jednak zawiera więcej błonnika, przez co lepiej nadaje się do produkcji makaronów. W niektórych krajach można kupić ziarna płaskurki, lub wypiekany z niej chleb. Ostatnio uprawa płaskurki staje się w wielu krajach modna[9]. Jak wszystkie gatunki pszenicy zawiera gluten i nie nadaje się dla chorych na celiakię[10].

W Polsce mąka z tego zboża produkowana jest w trzech miejscach, z czego dwa znajdują się na Dolnym Śląsku[11].

Historia uprawy

Była jednym z pierwszych uprawianych gatunków pszenic (wcześniej uprawiano tylko Triticum turgidum subsp. dicoccoides). Pochodzące sprzed 17 tys. lat p.n.e. ziarna płaskurki odkryto w wykopaliskach Ohalo II oraz w Netiw ha-Gedud (te pochodziły z okresu 10 000–9400 lat p.n.e.). Jej uprawa rozpoczęła się w rejonie Żyznego Półksiężyca na Bliskim Wschodzie. Badania DNA wykazały, że pierwszym ośrodkiem jej udomowienia były okolice Şanlıurfa w południowo-wschodniej Turcji, a udomowienie płaskurki nastąpiło ok. 9800–8800 lat p.n.e[5]. Niewielkie ilości ziaren płaskurki znajduje się także w wykopaliskach z Półwyspu Indyjskiego, datowanych na 7000–5000 lat p.n.e[12].

Pszenica płaskurka była uprawiana w czasach biblijnych zarówno w Starożytnym Egipcie, jak i Izraelu. Świadczą o tym wykopaliska, np. w Petrze znaleziono pochodzące z tego okresu ziarna płaskurki w glinie spalonego domu. Była wówczas głównym plonem pól uprawnych. Ponieważ w niektórych latach w Izraelu z powodu niesprzyjającej pogody czasami źle plonowała, było to przyczyną głodu. Wówczas sprowadzano pszenicę z Egiptu, który miał pola nawadniane i magazyny zbóż (Kpł 23,5)[7]. W Egipcie i na Bliskim Wschodzie uprawiano wtedy także jęczmień oraz pszenicę twardą (Triticum durum), ale w Egipcie płaskurka była najważniejszym zbożem[13]. W Izraelu jako ważny gatunek zboża uprawiana była jeszcze do późnej epoki żelaza.

W Europie płaskurka uprawiana była co najmniej od 3400 lat p.n.e., później jej miejsce zajęły inne gatunki pszenicy. Najdłużej jako główne zboże uprawiana była w północno-wschodniej Europie.

Udział w kulturze

  • W Biblii pszenica wymieniona jest ponad 70 razy. Płaskurka opisana jest hebrajskim słowem kussemeţ, oraz innymi, ogólnymi, oznaczającymi: zboże, zboże stojące na polu, garść ściętego zboża, pojedyncze źdźbło, zboże wymłócone, ale nie oczyszczone, zboże wymłócone i oczyszczone, zboże prażone, pasza, obrok. W czasach biblijnych w Izraelu płaskurka była głównym zbożem uprawowym, ale z pszenic uprawiano też Triticum durum i Triticum aestivum[7].
  • Oczekiwanie na dojrzewanie pszenicy było w Izraelu połączone z wieloma świętami rolniczymi. Podczas święta Szawuot (Święto Żniw) świątyni ofiarowywano plon pszenicy[7].

Przypisy

  1. ↑ Michael A. Ruggiero i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
  2. ↑ Peter F. Stevens, Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2010-02-01] (ang.).
  3. ↑ The Plant List. [dostęp 2015-01-30].
  4. ↑ a b c Triticum turgidum subsp. dicoccoides, [w:] Plants of the World online [online], Royal Botanic Gardens, Kew [dostęp 2023-07-07].
  5. ↑ a b Emmer (Triticum dicoccon) Production and Market Potential in Marginal Mountainous Areas of Turkey. [dostęp 2015-01-03].
  6. ↑ Discover Life Maps. [dostęp 2015-01-03].
  7. ↑ a b c d Zofia Włodarczyk: Rośliny biblijne. Leksykon. Kraków: Instytut Botaniki im. W. Szafera PAN, 2011. ISBN 978-83-89648-98-3.
  8. ↑ a b Wild emmer wheat, Triticum dicoccoides, occupies a pivotal position in wheat domestication process. [dostęp 2015-01-29].
  9. ↑ Brot aus alten Getreidesorten hat heute Hochkonjunktur. Immer mehr Menschen schätzen den Geschmack von Urgetreide wie Dinkel und Emmer. [dostęp 2015-01-30].
  10. ↑ Donald D. Kasarda. Grains in Relation to Celiac (Coeliac) Disease. [dostęp 2015-01-30]. [zarchiwizowane z tego adresu (2010-10-18)].
  11. ↑ Wyborcza.pl [online], wroclaw.wyborcza.pl [dostęp 2018-07-07].
  12. ↑ Possehl, Gregory. „The Indus Civilization: An Introduction to Environmental, Subsistence, and Cultural History: (2003)
  13. ↑ Jean-Phillipe Lauer, Laurent Taeckholm and E. Aberg, 'Les Plantes Decouvertes dans les Souterrains de l'Enceinte du Roi Zoser a Saqqarah' in Bulletin de l’Institut d'Egypte, Vol. XXXII, 1949–50, pp. 121–157
Quelle: https://pl.wikipedia.org/wiki/Pszenica_p%C5%82askurka