Powiat chrzanowski

powiat
Herb Flaga
Państwo	Polska
Województwo	małopolskie
TERC	1203
Siedziba	Chrzanów
Starosta	Bartłomiej Gębala
Powierzchnia	371,6 km²
Populacja (31.12.2020) • liczba ludności	123 664[1]
• gęstość	335,1 os./km²
Urbanizacja	62,87%
Tablice rejestracyjne	KCH
Adres urzędu: ul. Partyzantów 2 32-500 Chrzanów
Szczegółowy podział administracyjny
Liczba gmin miejsko-wiejskich 4 Liczba gmin wiejskich 1
Położenie na mapie województwa
Multimedia w Wikimedia Commons
Informacje w Wikipodróżach
Strona internetowa
Biuletyn Informacji Publicznej

Powiat chrzanowski – powiat w Polsce w województwie małopolskim, odtworzony w 1999 roku w ramach reformy administracyjnej. Jego siedzibą jest miasto Chrzanów. Powiat chrzanowski powstał po raz pierwszy w latach 1853/1854 jako jeden z dwóch powiatów Wielkiego Księstwa Krakowskiego w Królestwie Galicji.

Według danych z 31 grudnia 2019 roku^[2] powiat zamieszkiwało 124 536 osób. Natomiast według danych z 30 czerwca 2020 roku powiat zamieszkiwało 124 190 osób^[3].

W skład powiatu wchodzą:

• gminy miejsko-wiejskie: Alwernia, Chrzanów, Libiąż, Trzebinia
• gminy wiejskie: Babice
• miasta: Alwernia, Chrzanów, Libiąż, Trzebinia

Według najnowszej aktualizacji przebiegu granic mezoregionów fizycznogeograficznych Polski, przygotowanej przez PAN, powiat chrzanowski leży w południowo-zachodniej części Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej. Z kolei utwory geomorfologiczne w zachodniej części powiatu należą do Pagórów Jaworznickich, części Wyżyny Śląskiej. Południowa część powiatu leży w Kotlinie Oświęcimskiej części Doliny Górnej Wisły^[4]. Występowanie poszczególnych jednostek geomorfologicznych przedstawia się następująco:

• południowo-zachodni fragment Wyżyny Olkuskiej (gmina Trzebinia),
• zachodni fragment Rowu Krzeszowickiego (południowa i zachodnia część gminy Trzebinia, wschodnia i zachodnia część gminy Chrzanów, północna część gminy Libiąż),
• zachodni fragment Garbu Tenczyńskiego (gminy: Alwernia, Babice, Libiąż i Chrzanów),
• wschodni fragment Pagórów Jaworznickich (północno-zachodnia część gminy Chrzanów, niewielki klin w środkowej części gminy Trzebinia).
• południowy fragment Dolina Górnej Wisły (południowa część gminy Libiąż, Babice i Alwernia^[5])

Południową granicę powiatu wyznacza rzeka Wisła, a jej lewy dopływ Chechło jest największą z lokalnych rzek.

• grunty orne – 25,17%
• sady – 0,55%
• łąki – 5,91%
• pastwiska – 0,63%
• lasy i grunty leśne – 40,02%
• pozostałe grunty – 27,72%^{[potrzebny przypis]}

Teren powiatu chrzanowskiego w jego największej historycznej rozciągłości, należy do najstarszych ośrodków osadniczych w Polsce. Dzieje powiatu chrzanowskiego związane są z górnictwem rud cynku i ołowiu, z których uzyskiwano też spore ilości srebra.

Pierwsze wzmianki źródłowe na temat Chrzanowa pochodzą z XII wieku. Zapiski dotyczą handlowego, tranzytowego charakteru miasta na drodze ze Śląska do Małopolski i dalej na Ruś. W okresie I Rzeczypospolitej ziemie obecnego powiatu należały do powiatu krakowskiego od 1397 r. i podlegały staroście grodowemu w Krakowie^[6]. W 1795 r. zostały włączone do dystryktu olkuskiego w Galicji Zachodniej. W 1809 r. przeszły pod administrację Księstwa Warszawskiego i należały do departamentu krakowskiego. W latach 1815–1846 ziemie obecnego powiatu wchodziły w skład Wolnego Miasta Krakowa. Od 1846 r. należały do włączonego do Austrii Wielkiego Księstwa Krakowskiego.

 Osobne artykuły: Chrzanów, Jaworzno, Krzeszowice, Trzebinia i Zagłębie Krakowskie.

 Osobny artykuł: Powiat chrzanowski (Galicja).

Powiat chrzanowski powstał w latach 1853/54 w ramach reformy administracyjnej przeprowadzonej w Wielkim Księstwie Krakowskim i Królestwie Galicji, które zostały podzielone na powiaty. W 1860 r. do powiatu chrzanowskiego wcielono powiat jaworznicki. Od tego czasu, aż do roku 1939, granice powiatu pozostały niezmienne i na zachodzie biegły wzdłuż rzeki Przemszy, oddzielającej powiat od Górnego Śląska. Na południu granica powiatu opierała się na Wiśle, a na północy o granicę Austrii (Wielkiego Księstwa Krakowskiego) z Rosją (Królestwem Polskim), a po 1918 r. była to granica pomiędzy województwem krakowskim i kieleckim. Na wschodzie granica powiatu przebiegała na wschód od Poręby-Żegot i Rudawy, granicząc z powiatem krakowskim. Powierzchnia powiatu wynosiła 721 km², a ludność w 1931 r. liczyła 138 960 mieszkańców.

Starostowie w II RP:

• Zygmunt Żuławski (1919)
• Aleksander Des Loges (1920)
• Włodzimierz Hendrich (1923)^[7][8]
• Mieczysław Solecki (1923-)^[9]
• Władysław Trześniowski (1926–1927)
• Mieczysław Łęcki (1928–1936)
• Antoni Basara (1936–1939)

Jesienią 1939 r., po ataku i podboju, okupacji Polski przez III Rzeszę, powiat chrzanowski został po raz pierwszy w swej historii podzielony: zachodnia część z Chrzanowem, Jaworznem i Trzebinią została włączona bezpośrednio do Rzeszy Niemieckiej na prawach powiatu w Gau Oberschlesien. Wschodnia część z Krzeszowicami została włączona do Generalnego Gubernatorstwa. Taki podział utrzymał się do końca wojny. Od jesieni 1939 r. do stycznia 1940 r. obowiązki okupacyjnego starosty (landrata) pełnił dr Schutz, a od stycznia 1940 r. dr Cantner, który oficjalną nominację na starostę chrzanowskiego otrzymał dopiero 1 maja 1941 r.^[10]

Odrodzony po II wojnie światowej powiat chrzanowski powrócił do swych granic sprzed 1939 r. Należał do województwa krakowskiego i obejmował początkowo miasta: Chrzanów, Jaworzno, Szczakowa, Trzebinia i Krzeszowice oraz okoliczne obszary wiejskie. W 1953 r. od powiatu oderwano osiedle Jęzor i przyłączono do powiatu sosnowieckiego w woj. katowickim. Rok później powiat chrzanowski powiększył się o wieś Brzoskwinia scedowaną przez powiat krakowski. Jednocześnie od powiatu oderwano wieś Lgota, którą przyłączono do powiatu olkuskiego. W 1958 r. Lgota powróciła w granice powiatu chrzanowskiego.

W roku 1954 na mocy reformy administracyjnej na obszarach wiejskich powołano gromady, z których następnie w roku 1956 wyodrębniono osiedla: Chełmek i Libiąż Mały, a w roku 1958 kolejne osiedla Siersza i Jeleń. Miasto Jaworzno w roku 1956 zostało wyłączone z powiatu chrzanowskiego, stając się miastem na prawach powiatu. Do Jaworzna przyłączono okoliczne wsie.

Dziesięć lat później – w roku 1968 – ludność i powierzchnia utworzonych jednostek administracyjnych przedstawiała się następująco:^[11]

W roku 1969 osiedla Chełmek i – po zmianie nazwy – Libiąż uzyskały prawa miejskie, a osiedle Siersza zostało połączone z Trzebinią w miasto Trzebinia-Siersza. W 1958 roku Jeleń otrzymał status osiedla, a w 1973 roku prawa miejskie W roku 1973, wraz z ustawowym zniesieniem statusu osiedli zniesiono gromady wiejskie, powołując w ich miejsce gminy w kształcie zbliżonym do obecnego.

Teren dotychczas istniejącego powiatu chrzanowskiego oraz Jaworzna został wskutek reformy administracyjnej z roku 1975 podzielony między województwa:

• katowickie, w którym znalazły się miasta Chrzanów, Jaworzno, Jeleń, Libiąż i Trzebinia-Siersza oraz gminy Babice i Myślachowice (a także gminy wiejskie z siedzibą w wymienionych miastach),
• krakowskie, do którego trafiły Krzeszowice (miasto i gmina) oraz gmina Alwernia,
• bielskie, w którym znalazły się miasto i gmina Chełmek.

W roku 1977 miasto Jeleń przyłączono do Jaworzna jako kolejną dzielnicę, a nazwę miasta Trzebinia-Siersza zredukowano tylko do pierwszego członu. Dokonano korekt w podziale na gminy, likwidując m.in. gminę Myślachowice.

Wraz z powołaniem pomocniczych jednostek województwa katowickiego – tzw. rejonów – Chrzanów, Jaworzno, Trzebinia, Libiąż i Babice utworzyły rejon chrzanowski.

Wskutek reformy z lat 1991–1992 miasta Chrzanów, Trzebinia i Libiąż połączyły się z gminami wiejskimi mającymi w nich siedziby (miasto i gmina z siedzibą w mieście posiadały de facto wspólne urzędy), tworząc trzy gminy miejsko-wiejskie. W ten sposób liczba gmin w rejonie chrzanowskim zmniejszyła się z ośmiu do pięciu.

W roku 1993 Alwernia, pozostająca w województwie krakowskim, uzyskała prawa miejskie i stała się siedzibą gminy miejsko-wiejskiej.

Na etapie projektowania nowego podziału administracyjnego, uwzględniającego istnienie powiatów, władze gminy Krzeszowice zdecydowanie sprzeciwiały się przyłączeniu do powiatu chrzanowskiego, dążąc do powołania odrębnego powiatu krzeszowickiego. Wynikało to między innymi z obaw, że Chrzanów zdecyduje się wejść w skład województwa śląskiego. Jednak władze Chrzanowa, Libiąża, Trzebini i Babic opowiedziały się za wejściem do województwa małopolskiego. Władze Alwerni wyraziły chęć dołączenia do tych czterech gmin i utworzenia wspólnego powiatu, natomiast Jaworzno głównie z przyczyn ekonomicznych i infrastrukturalnych zdecydowało się wejść w województwo śląskie. Nie doszło do utworzenia powiatu krzeszowickiego ze względu na niespełnienie kryteriów ludnościowych. Z kolei władze Chełmka zdecydowały o zachowaniu istniejącego powiązania administracyjnego z Oświęcimiem.

W rezultacie, istniejący w obecnym kształcie od 1999 roku powiat chrzanowski nie obejmuje już miast: Jaworzno (obecnie samodzielne miasto na prawach powiatu w województwie śląskim), Chełmek (obecnie w powiecie oświęcimskim, województwo małopolskie) oraz Krzeszowice (obecnie w powiecie krakowskim, także województwo małopolskie).

Starostowie chrzanowscy:

• Andrzej Saługa, styczeń 1999 – grudzień 2001
• Ryszard Kosowski, grudzień 2001 – listopad 2002
• Wiktor Cypcar, listopad 2002 – listopad 2004
• Kazimierz Boroń, listopad 2004 – listopad 2006
• Janusz Szczęśniak, listopad 2006 – grudzień 2010
• Adam Potocki, grudzień 2010 – grudzień 2014
• Janusz Szczęśniak, grudzień 2014 – listopad 2018
• Andrzej Uryga, listopad 2018 –

Wicestarostowie chrzanowscy:

• Ryszard Kosowski, styczeń 1999 – lipiec 2000
• Tadeusz Kołacz, lipiec 2000 – listopad 2004
• Stanisława Klimczak, listopad 2004 – listopad 2006
• Adam Potocki, listopad 2006 – grudzień 2010
• Maria Siuda, grudzień 2010 – grudzień 2014
• Krzysztof Kasperek, grudzień 2014 – listopad 2018
• Bartłomiej Gębala, listopad 2018 –

Liczba ludności (dane z 30 czerwca 2008):

• Piramida wieku mieszkańców powiatu chrzanowskiego w 2014 roku^[12].
  

Liczba ludności w poszczególnych gminach (dane z 2006, 2007 i 2008^[13] źródło: GUS)

• 30 parafii rzymskokatolickich wraz z kościołami
• 5 zborów Świadków Jehowy z 4 Salami Królestwa^{[14][15][16][17]}
• 1 kościół Baptystów
• 1 zbór Zrzeszenia Wolnych Badaczy Pisma Świętego
• 1 zbór Zielonoświątkowców

Mieszkańcy powiatu wybierają posłów na Sejm z okręgu wyborczego nr 12.

• powiat olkuski
• powiat krakowski
• powiat wadowicki
• powiat oświęcimski
• Jaworzno (miasto na prawach powiatu)

• Powiat chrzanowski (Galicja)
• Nadleśnictwo Chrzanów

• Chrzanów, studia z dziejów miasta, t. II, Chrzanów 1999. ISBN 83-906081-3-8
• Ziemia Chrzanowska i Jaworzno. Monografia, Kraków 1969
• Heimat Kalender des Kreises Krenau 1942, Krenau (Chrzanów) 1941
• Starostowie chrzanowscy. chrzanow.dk. [dostęp 2015-06-17]. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-06-17)].

• Starostwo Powiatowe w Chrzanowie
• Chrzanovia Patria Parva
• Powiat chrzanowski w W. Ks. Krakowskiem. Monografia historyczno-geograficzna w bibliotece Polona