Eisspeedway

Polacy w Rosji

Polacy w Rosji
Populacja

ok. 22–300 tys.

Miejsce zamieszkania

Rosja

Język

polski, rosyjski

Religia

katolicyzm, prawosławie, rzadziej protestantyzm

Grupa

Polacy

Polacy w Rosji – jedna z mniejszości narodowych, zamieszkujących Federację Rosyjską.

Według spisu powszechnego z 2002 roku, Rosję zamieszkiwało około 73 tys. Polaków, osiem lat później podczas kolejnego spisu powszechnego narodowość polską zadeklarowało już tylko około 47 tys. osób[1], natomiast według danych ze spisu powszechnego z 2021 Rosję zamieszkiwało już tylko około 22 tys. Polaków[2].

Liczebność i rozmieszczenie na obszarze kraju

Według danych rosyjskiego spisu powszechnego z roku 2002, polską narodowość zadeklarowało 73 001 (0,05%) mieszkańców kraju, jednak według niektórych polskich szacunków, liczba Polaków w Rosji może dochodzić nawet do 300 tys. osób. Zgodnie z wynikami spisu z 2002 roku Polacy w Rosji zamieszkiwali wówczas przede wszystkim wielkie miasta: Moskwę (4456 osób), Petersburg (4451 osób), w dalszej kolejności obwody królewiecki (3918 osób) i tiumeński (3427 osób), Republikę Karelii (3022 osób) i Kraj Krasnodarski (2958 osób).

Liczba osób deklarujących polską narodowość w spisach powszechnych Rosyjskiej FSRR i Rosji od 1926 roku
Rok 1926
spis[3]
1939
spis[4]
1959
spis[5]
1970
spis[6]
1979
spis[7]
1989
spis[8]
2002
spis
2010
spis
2021
spis
Populacja 197 827 147 545 118 422 107 084 99 733 94 594 73 001 47 125 22 024
Odsetek 0,19% 0,13% 0,1% 0,08% 0,07% 0,06% 0,05% 0.03% 0.01%
W 1926 roku Rosyjska FSRR obejmowała także terytorium dzisiejszych: Kazachstanu, Kirgistanu, Krymu, wschodniej Białorusi i część Uzbekistanu.

W 1939 roku Rosyjska FSRR obejmowała także terytorium Krymu.

W 2021 roku spis powszechny obejmował także terytorium Krymu.

Cmentarz polski w Smoleńsku
Konsulat RP w Smoleńsku
Ambasada RP w Moskwie
Polacy w wybranych obwodach europejskiej części Rosji na podstawie spisu powszechnego z 2010 roku
Obwód Liczba Polaków % populacji obwodu
Obwód królewiecki 2788 0,30%
Obwód murmański 652 0,08%
Obwód leningradzki 1028 0,06%
Obwód smoleński 466 0,05%
Obwód pskowski 359 0,05%
Obwód nowogrodzki 232 0,04%
Obwód moskiewski 1987 0,03%
Obwód rostowski 1074 0,03%
Obwód samarski 917 0,03%
Obwód wołgogradzki 764 0,03%
Obwód saratowski 678 0,03%
Obwód orenburski 525 0,03%
Obwód archangielski 390 0,03%
Obwód kałuski 352 0,03%
Obwód woroneski 373 0,02%
Obwód włodzimierski 304 0,02%
Obwód tulski 269 0,02%
Obwód wołogodzki 249 0,02%
Obwód briański 197 0,02%
Obwód niżnonowogrodzki 378 0,01%
Polacy w obwodach azjatyckiej części Rosji na podstawie spisu powszechnego z 2010 roku
Obwód Liczba Polaków % populacji obwodu
Obwód omski 2231 0,11%
Obwód tiumeński 2418 0,07%
Obwód tomski 750 0,07%
Obwód magadański 111 0,07%
Obwód irkucki 1364 0,06%
Obwód sachaliński 227 0,05%
Obwód amurski 368 0,04%
Obwód swierdłowski 1449 0,03%
Obwód czelabiński 1185 0,03%
Obwód nowosybirski 816 0,03%
Obwód kemerowski 750 0,03%
Obwód kurgański 303 0,03%
Polacy w wybranych republikach Rosji na podstawie spisu powszechnego z 2010 roku
Republika Liczba
Polaków
% populacji
republiki
Karelia 1849 0,29%
Komi 843 0,09%
Chakasja 273 0,05%
Jakucja 297 0,03%
Udmurcja 235 0,02%
Baszkiria 504 0,01%
Tatarstan 443 0,01%

Historia

Historia Polaków na ziemiach rosyjskich sięga początków państwowości rosyjskiej. Wielu wybitnych przedstawicieli kultury rosyjskiej, jak i najwyższych władz było polskiej narodowości i odegrało znaczącą rolę w historii państwa rosyjskiego. Część Polaków to także potomkowie carskich lub radzieckich zesłańców z XIX i pierwszej połowy XX wieku. Wielu Polaków pochodzących najczęściej z byłych republik radzieckich osiedliło się w Rosji dopiero po 1991 roku.

Polacy w Carstwie Rosyjskim

Bastion królewski Zygmunta III Wazy w Smoleńsku

Poszczególni Polacy byli obecni na ziemiach rosyjskich od zarania państwowości rosyjskiej, jednak trwała polska diaspora w Rosji została ukształtowana w okresie od XVII do XX wieku. Początków trwałej diaspory można dopatrywać się w polskiej kolonizacji wschodnich ziem Wielkiego Księstwa Litewskiego, które następnie zostały w XVI i XVII wieku wcielone do państwa rosyjskiego. Znalazłszy się pod rosyjskim panowaniem szlachta polska na ogół przyjmowała poddaństwo rosyjskie wraz z prawosławiem i nie powracała już do Korony. Najznaczniejszym przykładem jest rosyjska gałąź rodu Glinków herbu Trzaska pochodzących z ziemi łomżyńskiej. Po utracie Smoleńska przez Polskę w 1667 roku Glinkowie pozostali w smoleńskim majątku, przyjmując poddaństwo rosyjskie i prawosławie. Carskie władze zachowały im w zamian przywileje szlacheckie w tym herb Trzaska oraz nadania królewskie[9]. Wywodzący się z tejże rodziny Michaił Glinka uważany jest za twórcę narodowej opery rosyjskiej. W rezultacie około dwustu herbów rosyjskich posiada polskie i litewskie korzenie. Część z herbów było używanych w niezmienionej lub tylko nieznacznie zmienionej formie i nadal wyglądały tak samo jak te polskie[10].

W latach 1665–1685 istniało państwo Jaxa na obszarze dzisiejszego Dalekiego Wschodu Rosji, utworzone przez polskiego zesłańca Nicefora Czernichowskiego.

Polacy w Imperium Rosyjskim

Główne ośrodki zesłań Polaków w Imperium Rosyjskim

Polacy osiedlali się na ziemiach dzisiejszej Rosji dobrowolnie lub pod przymusem – na skutek carskich zsyłek w XIX wieku. Polacy o wysokich kwalifikacjach, jak naukowcy, technicy, niektórzy urzędnicy, artyści, aktorzy osiedlali się najczęściej w metropoliach. Zesłańcy tymczasem byli osiedlani przymusowo w słabo zaludnionych regionach, szczególnie na północy i wschodzie kraju w celu ich zagospodarowania.

Polskojęzyczni w Rosji według spisu ludności z 1897 roku
Dom w Petersburgu, w którym mieszkał Adam Mickiewicz od kwietnia 1828 do maja 1829 r.
Pochód na Sybir, obraz Artura Grottgera

Liczebność Polaków (na podstawie kryterium językowego) w 20 największych miastach Imperium Rosyjskiego w 1897, do dziś znajdujących się w granicach Rosji:

Miasto Liczba Polaków % populacji miasta
Petersburg 36 729 2,90%
Moskwa 9236 0,89%
Saratów 1728 1,26%
Kazań 1479 1,14%
Rostów nad Donem 1444 1,21%
Tuła 658 0,57%
Astrachań 640 0,57%
Niżny Nowogród 838 0,93%
Samara 958 1,06%
Woroneż 1058 1,31%
Kursk 1222 1,61%
Orenburg 718 0,99%
Jarosław 848 1,18%
Orzeł 1429 2,05%
Jekaterynodar[11] 674 1,03%
Penza[12] 598 1,00%
Kronsztad[13] 2159 3,63%
Carycyn[14] 119 0,22%
Iwanowo-Wozniesieńsk[15] 56 0,10%
Twer[16] 833 1,56%

Polacy w Rosyjskiej FSRR

 Osobny artykuł: Polacy w ZSRR.

W XX wieku liczebność polskiej diaspory w ZSRR zmniejszała się wskutek akcji repatriacyjnych – po wybuchu rewolucji październikowej, w pierwszych latach powojennych i po odwilży politycznej roku 1956. Wielu Polaków zostało przymusowo przesiedlonych przez władze radzieckie w głąb ZSRR w latach 1939–1941.

Czynione są starania[kto?] [kiedy?] o sprowadzenie do kraju rodaków żyjących w najtrudniejszych warunkach we wschodnich rejonach Rosji i w Kazachstanie.[potrzebny przypis]

Polacy w Rosji po 1991 roku

Setki tysięcy kolejnych mieszkańców Rosji posiada polskie korzenie. W Rosji działa szereg organizacji polonijnych, do najznaczniejszych należy Federalna Polska Autonomia Narodowo-Kulturalna „Kongres Polaków w Rosji”, wydawane są także czasopisma polonijne, publikowane polskie książki i prowadzone polskojęzyczne strony internetowe. W Rosji działają tzw. polskie domy, polskie kościoły i odbywają się polskojęzyczne nabożeństwa[potrzebny przypis].

Oprócz niekorzystnych trendów demograficznych położenie polskiej mniejszości utrudniają: autorytarny system rządów w Rosji, zły stan stosunków polsko-rosyjskich oraz antypolska propaganda rosyjskich mediów[17]. Po 2022 roku nasiliły akty wandalizmu i niszczenia polskich miejsc pamięci na terenie Rosji[18].

Religia

W Rosji w okresie carskim powstało wiele katolickich kościołów wybudowanych m.in. na potrzeby polskiej diaspory. Do najcenniejszych należą realizacje zamieszkałego w Moskwie polskiego architekta Tomasza Bohdanowicza-Dworzeckiego: Katedra Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Marii Panny w Moskwie (1899–1911) i Kościół Polski pod wezwaniem Najświętszego Serca Pana Jezusa w Samarze (1902–1906)[potrzebny przypis].

W 1909 roku Andrzej Gwoździowski zaprojektował kościół Najświętszej Maryi Panny we Władywostoku pozostający do 2001 roku największą świątynią katolicką na wschód od Uralu. W 1923 roku kościół zyskał status katedry nowo utworzonej katolickiej diecezji władywostockiej. Pierwszym biskupem diecezji został Karol Śliwowski. W 1991 roku diecezja władywostocka została zniesiona i przyłączona do diecezji Świętego Józefa w Irkucku[potrzebny przypis].

Do współczesnych realizacji należy Katedra Niepokalanego Serca Najświętszej Marii Panny w Irkucku (2000). Projektantami katedry są architekci: A. Chwalibóg, D. Łuniewski, J. Zalewska i M. Matyszczyk, autorem wnętrz i rzeźb jest Wincenty Kućma.

Organizacje polonijne

Dom Polski w Wierszynie

Regionalne organizacje polonijne powstały w wielu miastach Rosji, w tym w Abakanie, Barnaule, Bijsku, Władykaukazie, Wołgogradzie, Władywostoku, Jekaterynburgu, Kazaniu, Jarosławiu, Królewcu, Krasnodarze, Mineralnych Wodach, Nalczyku, Nowosybirsku, Orenburgu, Permie, Penzie, Rostowie nad Donem, Petersburgu, Samarze, Smoleńsku, Saratowie, Tomsku, Togliattim, Tiumeni, Ufie i Ułan Ude.

Organizacje polonijne powołały w roku 1992 Federalną Polską Autonomię Narodowo-Kulturalną „Kongres Polaków w Rosji” i utrzymują więź ze Stowarzyszeniem Wspólnota Polska. Obywatele Rosji narodowości polskiej mogą otrzymać Kartę Polaka.

Media polskie w Rosji

W Rosji ukazują się czasopisma w języku polskim: „Rodacy” (Abakan), „Gazeta Petersburska” (Petersburg), „Wiadomości Polskie” (Krasnodar) i „Głos znad Pregoły” (Królewiec). Do stałych rubryk miesięcznika „Głos znad Pregoły” należą „Słynni Polacy w Rosji”. „We Wspólnocie Kultury Polskiej” oraz „Polskie drogi”, gdzie drukuje się wspomnienia Polaków z Królewca. „Gazeta Petersburska” i „Głos znad Pregoły” posiadają ponadto własne strony internetowe w językach polskim i rosyjskim.

Niemal w całej Rosji oprócz części Syberii i Dalekiego Wschodu można oglądać polską telewizję TVP Polonia za pomocą sygnału z satelity Eutelsat Hotbird 13C[19]. W Rosji są dostępne wszystkie polskie strony internetowe, w tym serwisy informacyjne, poza treściami chronionymi prawami autorskimi i możliwymi do udostępnienia tylko na terenie Polski. Można także zaprenumerować wszystkie polskie czasopisma, które możliwość taką udostępniają.

Zobacz też

Przypisy

  1. Демоскоп Weekly – Приложение. Справочник статистических показателей. [online], www.demoscope.ru [dostęp 2023-05-21].
  2. https://rosstat.gov.ru/storage/mediabank/Tom5_tab1_VPN-2020.xlsx
  3. Демоскоп Weekly – Приложение. Справочник статистических показателей.
  4. Демоскоп Weekly – Приложение. Справочник статистических показателей. [online], demoscope.ru [dostęp 2016-02-05].
  5. Демоскоп Weekly – Приложение. Справочник статистических показателей. [online], demoscope.ru [dostęp 2016-02-05].
  6. Демоскоп Weekly – Приложение. Справочник статистических показателей.
  7. Демоскоп Weekly – Приложение. Справочник статистических показателей.
  8. Демоскоп Weekly – Приложение. Справочник статистических показателей.
  9. Глинка Михаил Иванович, биографическая нциклопедия.
  10. А.Б. Лакиер. Русская геральдика (1855) / [§ 91. Окончание параграфа; гербы: Помян-Ястржембец] [online], heraldrybooks.ru [dostęp 2016-01-15] [zarchiwizowane z adresu 2011-11-16].
  11. Демоскоп Weekly – Приложение. Справочник статистических показателей [online], demoscope.ru [dostęp 2017-12-03].
  12. Demoscope Weekly – Annex. Statistical indicators reference [online], demoscope.ru [dostęp 2017-12-03].
  13. Demoscope Weekly – Annex. Statistical indicators reference [online], demoscope.ru [dostęp 2017-12-03].
  14. Demoscope Weekly – Annex. Statistical indicators reference [online], demoscope.ru [dostęp 2017-12-03].
  15. Demoscope Weekly – Annex. Statistical indicators reference [online], demoscope.ru [dostęp 2017-12-03].
  16. Demoscope Weekly – Annex. Statistical indicators reference [online], demoscope.ru [dostęp 2017-12-03].
  17. Czy w rosyjskiej armii walczą Polacy? Jak polska mniejszość próbuje przetrwać w Rosji? [online], tygodnikpowszechny.pl [dostęp 2024-09-03].
  18. Walka z „obcą” pamięcią: niszczenie polskich pomników w Rosji [online], osw.waw.pl, 15 listopada 2023 [dostęp 2024-09-03].
  19. Telewizja Polska S.A., Jak odbierać program TVP Poloni? [online], styczeń 2015 [dostęp 2016-01-13].

Bibliografia