Ludy północnohalmaherskie

Meczet na wyspie Tidore lub Ternate
Populacja	550 tys.
Miejsce zamieszkania	Indonezja (Moluki Północne)
Język	języki północnohalmaherskie, malajski (lokalny), indonezyjski
Religia	islam, chrześcijaństwo (protestantyzm), wierzenia tradycyjne
Grupa	Molukańczycy, Indonezyjczycy
Pokrewne	(językowo) Papuasi

Ludy północnohalmaherskie – grupy etniczne zamieszkujące północną część archipelagu Moluków we wschodniej Indonezji (prowincja Moluki Północne).

Dokładniej, zamieszkują północną część wyspy Halmahera oraz wyspy Morotai, Ternate, Tidore i zachodnią część Makian. Ich liczebność wynosi ok. 550 tys. osób^[1]. W większości są muzułmanami wyznania sunnickiego, choć są wśród nich również chrześcijanie^[2] . Niektórzy zachowują wierzenia tradycyjne^[3].

Posługują się językami północnohalmaherskimi, zaliczanymi do rodziny zachodniopapuaskiej. Współcześnie ich rodzime języki są wypierane przez regionalną odmianę języka malajskiego^[4], a w powszechnym użyciu na terenie prowincji jest także język indonezyjski^[5]. Pomimo pokrewieństwa językowego z Papuasami ludy te nie wyróżniają się na tle pobliskich ludów austronezyjskich, zarówno pod względem kulturowo-gospodarczym, jak i fizycznym^[2] . W czasach starożytnych ludność ta była zaangażowana w system handlu międzynarodowego łączący region śródziemnomorski z Azją Południowo-Wschodnią^[2] .

Wśród głównych ludów północnej Halmahery można wymienić: Galela, Isam, Kao (Kau)^[6], Loloda (Loda), Makian Luar, Modole, Sahu, Waioli, Tabaru (Tobaru), Ternate, Tidore, Tobelo i Togutil^[2] [3]. Ternate i Tidore zamieszkują wyspy o tych samych nazwach^[7], a Makian Luar to odrębna językowo ludność zachodniej części wyspy Makian^[8]. Lud Isam jest też zwany Pagu, a Waioli to podgrupa Sahu^[3]. Togutil (Tugutil) to nazwa nomadycznej grupy Tobelo, precyzyjniej określanej jako Forest Tobelo. W szerszym ujęciu chodzi ogólnie o izolowane grupy tubylczej ludności^[9].

Z perspektywy lingwistycznej ich dalekimi krewnymi są grupy zamieszkujące zachodnią część półwyspu Ptasia Głowa w północno-zachodniej Nowej Gwinei^[10]. Ethnologue (wyd. 25) podaje, że rodzina języków północnohalmaherskich obejmuje następujące języki: galela, loloda, laba, modole, pagu, tabaru, tobelo, togutil (tugutil), ternate, tidore, makian luar (makian zachodni), sahu, gamkonora, ibu, waioli, kao^[11].

Zajmują się rolnictwem, zasadniczą rolę odgrywa pozyskiwanie kopry (w przypadku grup Tidore, Ternate i Makian Luar). Wśród takich ludów jak Tobelo, Galela, Ibu, Loda i Sahu dominuje rolnictwo ręczne, uprawa roślin korzeniowych i bulwiastych (pochrzyn, kolokazja jadalna itd.), bananów oraz w mniejszym stopniu ryżu i prosa^[2] . Ludy Togutil, Gamkonora i Kau do XX w. zajmowały się łowiectwem i zbieractwem^[12].

Struktura społeczna jest zróżnicowana. Istnieją zarówno rozwinięte społeczeństwa klasowe (Ternate, Makian Luar), jak i grupy ludów zbierackich (np. Togutil). Podstawę organizacji społecznej tworzy społeczność wiejska^[2] . Równoległe z wpływami islamu i chrześcijaństwa zakorzenione są tradycyjne praktyki i wierzenia (np. wiara w czary i duchy, instytucja szamanów)^[13][14][15]. Panuje wiara w istnienie Moro, czyli niewidzialnych istot ludzkich na Halmaherze i Morotai, które mają swoje własne społeczeństwo, wsie i miasta (niezależne od państwa indonezyjskiego) i potrafią komunikować się przez sny^[16].

Lud Togutil (Forest Tobelo, Tobelo Dalam) jest społecznością izolowaną^[17]. Zamieszkuje lasy Totoduku, Tukur-Tukur, Lolobata, Kobekulo i Buli, na terenie Parku Narodowego Aketajawe-Lolobata^[18].

Historycznie region północnej Halmahery znajdował się pod wpływem Sułtanatu Ternate. Na kultury i języki północnej Halmahery silnie rzutował kontakt z Ternate, a język ternate przyjął się w roli źródła zapożyczeń, języka rytualnego i języka pisanego^[19]. Od II poł. XIX w. działalność na Halmaherze prowadzili misjonarze protestanccy związani z Utrechtsche Zendingsvereeniging, którzy podjęli wysiłki na polu badań lingwistycznych i publikacji materiałów pisanych w językach północnohalmaherskich^[20][21].

Dane leksykalne sugerują, że ludy północnohalmaherskie odgrywały istotną rolę w handlu morskim w rejonie Pacyfiku, docierając nie tylko do różnych zakątków wschodniej Indonezji, ale również do Cieśniny Torresa i Zatoki Papua (dzisiejsza Papua-Nowa Gwinea). O tak szerokim zasięgu ich wpływów świadczą pewne zapożyczenia, które zidentyfikowano w lokalnych językach^[22][23].

Wbrew klasyfikacji lingwistycznej w dawnym ujęciu byli zaliczani do typu mongoloidalnego („malajskiego” bądź „indonezyjskiego”)^[24]. Silnie przypominają mieszkańców regionów Indonezji na zachód od Halmahery, a w dodatku kultura Ternate i Tidore jest ściśle związana z kulturą zachodniej Indonezji^[25]. Zagadnienie to omawia m.in. antropolog społeczny J. Platenkamp w artykule z 1990/1996 r., łącząc kulturę tubylców z kulturami austronezyjskimi^[26] . Badania genetyczne wykazały, że ludy Ternate i Galela są bliżej spokrewnione z większością grup austronezyjskich, choć nie odpowiada to ich przynależności językowej^[27]. P. Bellwood (1998), analizując dzieje regionu, dochodzi do wniosku, że obecność azjatyckich cech antropologicznych musi wynikać z wielowiekowych małżeństw mieszanych^[28].

Encyklopedia Narody mira podaje, że grupa ta powstała wskutek wymieszania się autochtonicznej ludności regionu z przybyszami z Azji Południowo-Wschodniej^[1]. C.L. Voorhoeve (1994), sugerując się charakterem zapożyczeń w lokalnych językach, twierdzi, że wyspa Halmahera była wcześniej zasiedlona przez użytkowników jednego z języków filipińskich – lub doszło do napływu takiej ludności przed rozpadem wspólnego prajęzyka^[29].

R. Blust (2013, 2017) zauważa, że papuaskie cechy fizyczne w większej mierze wykazują lokalne ludy austronezyjskie, zamieszkujące obszar południowej Halmahery. Badacz tłumaczy ten paradoks złożoną historią osadnictwa na północnych Molukach oraz procesami zamiany językowej wśród obu grup ludności^[30][31]. Autor przywołuje w tym kontekście przykład grupy etnicznej Fataluku z Timoru Wschodniego, która również posługuje się jednym z języków papuaskich – fataluku, mimo że łączą ją związki z ludami austronezyjskimi^[31].

• Molukańczycy
• Ambończycy
• ludy aloro-pantarskie
• ludy ambońsko-timorskie

• Peter Bellwood: The archaeology of Papuan and Austronesian prehistory in the Northern Moluccas, Eastern Indonesia. W: Roger Blench, Matthew Spriggs (red.): Archaeology and Language II: Correlating archaeological and linguistic hypotheses. London–New York: Routledge, 1998, s. 128–140. DOI: 10.4324/9780203202913. ISBN 978-0-415-11761-6. OCLC 252876928. (ang.).
• Robert Blust: The Linguistic History of Austronesian-speaking Communities in Island Southeast Asia. W: Peter Bellwood: First Islanders: Prehistory and Human Migration in Island Southeast Asia. Hoboken: John Wiley & Sons, 2017, s. 190–197. DOI: 10.1002/9781119251583.ch6. ISBN 978-1-119-25154-5. OCLC 976434720. (ang.).
• Michaił Anatoljewicz Czlenow: Siewierochalmachierskije narody. W: Walerij Aleksandrowicz Tiszkow (red.): Narody i rieligii mira: encykłopiedija. Moskwa: Bolszaja rossijskaja encykłopiedija, 1998, s. 474. ISBN 5-85270-155-6. OCLC 40821169. [dostęp 2024-07-14]. (ros.).
• Michaił Anatoljewicz Czlenow: Nasielenije Mołukkskich ostrowow. Moskwa: Nauka, 1976. OCLC 10478045. (ros.). Brak numerów stron w książce
• Paul Geraghty: Borrowed plants in Fiji and Polynesia: some linguistic evidence. W: Jan Tent, Paul Geraghty (red.): Borrowing: A Pacific Perspective. Canberra: Pacific Linguistics, Research School of Pacific and Asian Studies, Australian National University, 2004, s. 65–98, seria: Pacific Linguistics 548. DOI: 10.15144/PL-548.65. ISBN 978-0-85883-532-0. OCLC 57549336. (ang.).
• Waruno Mahdi: The dispersal of Austronesian boat forms in the Indian Ocean. W: Roger Blench, Matthew Spriggs (red.): Archaeology and Language III: Artefacts, languages and facts. London–New York: Routledge, 1999, s. 144–179. DOI: 10.4324/9780203202906. ISBN 978-0-415-10054-0. OCLC 316494359. (ang.).
• E.K.M. Masinambow: Halmahera. W: Frank M. LeBar (red.): Ethnic Groups of Insular Southeast Asia. T. 1: Indonesia, Andaman Islands, and Madagascar. New Haven: Human Relations Area Files Press, 1972, s. 119–122. ISBN 978-0-87536-403-2. OCLC 650009. (ang.).
• Jos D. M. Platenkamp: North Halmahera: Non-Austronesian Languages, Austronesian Cultures?. W: Jan van Bremen, Vesna Godina, Jos D. M. Platenkamp (red.): Horizons of understanding: an anthology of theoretical anthropology in Europe. Leiden: Research School CNWS, Leiden University, 1996, s. 206–223. ISBN 90-73782-28-7. OCLC 35805745. [dostęp 2022-09-20]. (ang.).
• Paul Michael Taylor: Introduction. W: F. S. A. de Clercq: Ternate: The Residency and its Sultanate. Paul Michael Taylor, Marie N. Richards (tłum.). Washington, D.C.: Smithsonian Institution Libraries, 1999, s. i–xviii. OCLC 910100842. [dostęp 2024-07-03]. (ang.).
• Leontine E. Visser: Foreign Textiles in Sahu Culture. W: Mattiebelle Gittinger (red.): To Speak with Cloth: Studies in Indonesian Textiles. Los Angeles: Museum of Cultural History, University of California, 1989, s. 80–90. ISBN 978-0-930741-17-4. OCLC 20970370. [dostęp 2022-12-31]. (ang.).
• Clemens L. Voorhoeve: The languages of the North Halmaheran stock. W: Papers in New Guinea linguistics. No. 26. Canberra: Department of Linguistics, Research School of Pacific Studies, Australian National University, 1988, s. 181–209, seria: Pacific Linguistics A-76. DOI: 10.15144/PL-A76.181. ISBN 0-85883-370-0. OCLC 220535054. (ang.).
• Clemens L. Voorhoeve: Contact-induced change in the non-Austronesian languages in the north Moluccas, Indonesia. W: Tom Dutton, Darrell T. Tryon (red.): Language Contact and Change in the Austronesian World. Berlin–Boston: De Gruyter Mouton, 1994, s. 649–674, seria: Trends in Linguistics: Studies and Monographs 77. DOI: 10.1515/9783110883091.649. ISBN 978-3-11-088309-1. OCLC 853258768. (ang.).

• Indonezja – o niewidzialnych ludziach Moro na wyspie Rau, kawowej skałce i Singapurze. Coaching Rozkwitu, 2014-06-22. [dostęp 2022-09-30].