James Burnham (ur. 22 listopada 1905 w Chicago, zm. 10 sierpnia 1987 w Nowym Jorku) – amerykański socjolog, politolog i publicysta. Twórca koncepcji socjologicznej zwanej menedżeryzmem.

Urodził się w Chicago. W 1927 otrzymał bakalaureat Uniwersytetu Princeton. Następnie studiował na Uniwersytecie Oksfordzkim, który ukończył w 1928. Od 1929 pracował na Wydziale Filozoficznym Washington Square College New York University i pozostał z nim związany do końca życia^[1].

W latach 30. XX w. związany był z organizacjami marskistowskimi w Stanach Zjednoczonych, w wewnętrznych sporach wspierając ich skrzydła trockistowskie. W 1933 współtworzył American Workers Party i wspierał jej późniejsze połączenie z Communist League of America w Workers Party of the United States (1934, w całości) oraz z Socjalistyczną Partią Ameryki (1936, jedynie część działaczy przeszła do nowej partii)^[1]. Współpracował z Partisan Review (1933-1940), współredagował New International^[1]. Pod koniec lat 30. XX w. coraz częściej odchodził od stanowiska trockistowskiego, by ostatecznie zerwać z tym środowiskiem w 1940 (w tekście Science and Style: A Reply to Comrade Trotsky)^[2].

Od tego czasu zaczął przesuwać się na stanowisko coraz bardziej antykomunistyczne, by w okresie zimnej wojny stać się jednym z wiodących krytyków komunizmu^[3]. Był jednym z głównych krytyków doktryny powstrzymywania, którą za radą George'a Kennana obrano za prezydentury Harry'ego Trumana. Burnham był zwolennikiem bardziej zdecydowanej i aktywnej polityki wobec państw bloku wschodniego, mającej na celu wyzwolenie państw satelickich spod władzy Związku Radzieckiego^[4]. W 1955 wraz z Williamem F. Buckleyem juniorem założył National Review, pisał do niego liczne teksty, m.in. we własnej kolumnie Third World War poświęconej sprawom międzynarodowym. Miał duży wpływ na amerykański powojenny konserwatyzm i uznawany jest za jednego z pierwszych (lub wręcz pierwszego) z autorów neokonserwatywnych^[1][5][6].

Najbardziej znanym dziełem Burnhama jest „Rewolucja menadżerska”. Przedstawił w niej analizę tendencji rozwojowych współczesnych mu społeczeństw, wskazując, że prowadzi ona do wykształcenia się nowego ustroju, w którym przewodnią rolę odgrywać będzie nowa klasa społeczna złożona z menadżerów^[7]. Menadżerowie rozumiani są tutaj jako jednostki odpowiedzialne za kierowanie i koordynację procesów produkcji^[8]. Od kapitalistów odróżniają się tym, że nie są właścicielami środków produkcji, lecz pełnią funkcję zarządców^[8].

Praca zawiera systematyczną krytykę współczesnych mu form ustroju politycznego. Jego krytyka socjalizmu radzieckiego oparta była na tezach trockistowskich. ZSRR opisywane było jako zdegenerowane państwo robotnicze, w którym władzę przejęły pasożytnicze biurokratyczne elity partyjne, zachowujące jedynie pozory państwa ludowego i progresywnego^[8]. Podobne tendencje biurokratyczne zauważał w amerykańskim państwie epoki New Dealu. Zachowuje ono pozory wolnorynkowego kapitalizmu, w którym jednak nasilają się procesy nacjonalizacji, ograniczenia gospodarki wolnorynkowej oraz ingerencje w prawa własności i prawa obywatelskie^[9][10].

Zdaniem Burnhama rywalizacja między kapitalizmem a socjalizmem nie zakończy się zwycięstwem żadnego z tych systemów, ponieważ zarówno w kapitalizmie, jak i socjalizmie rozwija się tendencja do dominacji menedżerów^[8]. Menedżerowie stawali się odrębną klasą społeczną, świadomą swojej roli i tożsamości, a także coraz bardziej zainteresowaną wpływem na politykę^[8]. Zmiany nastąpią najwcześniej w państwach scentralizowanych, w których znacjonalizowano własność prywatną, jak w ZSRR czy III Rzeszy^[9].

Poglądy Burnhama były inspirowane elitarystycznymi teoriami takich myślicieli, jak Robert Michels, Gaetano Mosca, Vilfredo Pareto oraz Max Nomad, którzy analizowali struktury władzy i elity rządzące^[1]. Burnham rozwinął ich idee, postrzegając swoją teorię jako naukowe wyjaśnienie przemian społeczno-politycznych zachodzących w jego czasach^[11]. Jest to koncepcja elitarystyczna, w której w każdym ustroju elity starają się zdobyć dominację stosując siłę i przymus. Ustroje socjalistyczne, kapitalistyczne i faszystowskie są tu zasadniczo takie same^[1].

Praca Burnhama spotkała się z szerokim odzewem i była szeroko komentowana. Jej wpływ można zauważyć także np. w Roku 1984 George'a Orwella . Choć Orwell uznawał sugestywność pracy Burnhama, to jednak wskazywał, że społeczeństwa i państwa nie rozwinęły się ostatecznie we wskazanym przez niego kierunku^[12].

• 1932 Introduction to Philosophical Analysis (z: Philipem Wheelwrightem);
• 1941 The Managerial Revolution: What is Happening in the World;

• (pl) 1958 Rewolucja menadżerska, tłum. Jerzy Horzelski;

• 1943 The Machiavellians: Defenders of Freedom
• 1947 The Struggle for the World;
• 1948 The Case for De Gaulle: A Dialogue Between André Malraux and James Burnham;
• 1949 The Coming Defeat of Communism;
• 1953 Containment or Liberation? An Inquiry into the Aims of United States Foreign Policy;
• 1954 The Web of Subversion: Underground Networks
• 1959 Congress and the American Tradition;
• 1960 Bear and Dragon: What is the Relation Between Moscow and Peking?;
• 1964 Suicide of the West: An Essay on the Meaning and Destiny of Liberalism;
• 1967 The War We Are In: The Last Decade and the Next.

• WłodzimierzW. Bernacki WłodzimierzW., Burnham James, [w:] MichałM. Jaskólski (red.), Słownik historii doktryn politycznych, t. 1, Warszawa: Wydawnictwo Sejmowe, 1997, s. 303-304 .
• A.A. Cochrane A.A., Burnham, James, [w:] NoelN. Parker, StuartS. Sim (red.), The A-Z Guide to Modern Social and Political Theorists, Prentice Hall, Harvester Wheatsheaf, 1997, s. 44-48 .
• George ThomasG.T. Kurian George ThomasG.T., Burnham James, [w:] George ThomasG.T. Kurian (red.), The Encyclopedia of Political Science, Washington, D.C.: CQ Press, 2011, s. 168-169 .